Archiwum

Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego posiada największy w Polsce zbiór dokumentów dotyczących historii Żydów polskich w XX wieku.

Za początek Archiwum można uznać rok 1944, gdy wkrótce po wejściu Armii Czerwonej do Lublina powstała Centralna Żydowska Komisja Historyczna (CŻKH) przy Centralnym Komitecie Żydów w Polsce (CKŻP) – organie samorządu żydowskiego. W 1945 r. centrala Komisji została przeniesiona do Łodzi, a w kilku miastach utworzono jej oddziały, m.in. w Krakowie, Białymstoku, Warszawie, Katowicach, Wrocławiu.

Jednym z podstawowych celów działalności Komisji było dokumentowanie Zagłady. Komisja niezwłocznie rozpoczęła zbieranie relacji ocalonych Żydów oraz gromadzenie dokumentacji wytworzonej przez władze niemieckie i organizacje żydowskie w czasie wojny. I tak pod koniec 1945 r. Komisja dysponowała już ok. 1300 relacjami świadków oraz przejęła akta Żydowskiej Samopomocy Społecznej, akta niemieckiego zarządu getta łódzkiego (Ghettoverwaltung), kilka kartotek więźniów żydowskich (np. obozu Hasag w Częstochowie), akta niektórych rad żydowskich (największy zbiór, zawierający dużą liczbę dokumentów personalnych, pochodzi z Krakowa). Wkrótce w zbiorach znalazły się akta centrali American Joint Distribution Committee – organizacji, która w czasie wojny finansowała opiekę społeczną w gettach.

We wrześniu 1946 r. do zbiorów Komisji dołączono odnalezioną w gruzach domu przy ul. Nowolipki 68 w Warszawie pierwszą część kolekcji Podziemnego Archiwum Getta Warszawskiego, czyli tzw. Archiwum Ringelbluma (druga część znalazła się w Archiwum ŻIH w 1950 r.). Ten liczący ponad 2000 jednostek zbiór dokumentów, relacji i opracowań został zebrany w getcie warszawskim przez grupę „Oneg Szabat” skupioną wokół dra Emanuela Ringelbluma i stanowi unikalne źródło wiedzy o życiu i zagładzie Żydów w całej okupowanej Polsce. Archiwum Ringelbluma znajduje się od 1999 r. na liście „Pamięć Świata” prowadzonej przez UNESCO. Obecnie kolekcja jest dostępna w postaci skanów Dokumenty z Archiwum Ringelbluma oraz w formie edycji książkowej on-line Pełna edycja Archiwum Ringelbluma na stronie Centralnej Biblioteki Judaistycznej.

W roku 1946 CŻKH skompletowała dokumenty Podziemnego Archiwum Getta Białostockiego – częściowo oryginalne, częściowo w odpisach. W 1947 r. przekazano do Archiwum znalezioną we Wrocławiu lwią część akt tamtejszej Żydowskiej Gminy Wyznaniowej z lat 1852-1943. W zasobach Archiwum ŻIH znajduje się również ogromny zbiór dokumentów Gminy Żydowskiej w Krakowie za lata 1822-1939.

Po powstaniu Żydowskiego Instytutu Historycznego w październiku 1947 r. rozpoczęto proces likwidacji Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej wraz z jej oddziałami. Stopniowo przenoszono zbiory archiwalne do wyremontowanego budynku ŻIH w Warszawie, mieszczącego przed wojną Główną Bibliotekę Judaistyczną i Instytut Nauk Judaistycznych.

W latach 1949-1950 Archiwum ŻIH przejęło akta rozwiązanych powojennych organizacji żydowskich, przede wszystkim Centralnego Komitetu Żydów w Polsce, a także Organizacji Rozwoju Twórczości, Towarzystwa Ochrony Zdrowia, różnych partii i organizacji syjonistycznych (Ichud, Hanoar Ha-Cijoni, Poalej Syjon Hitachdut, Keren Kajemet, Keren Ha-Jesod) oraz Bundu. W Archiwum znalazła się również dokumentacja organizacji zagranicznych posiadających agendy w powojennej Polsce: American Joint Distribution Committee (AJDC) oraz Hebrew Immigrant Aid Society (HIAS). Wyżej wymienione zespoły akt są objętościowo bardzo duże i ukazują szczegółowo życie Żydów w powojennej Polsce wraz z problematyką emigracji. Unikalna na skalę światową jest licząca blisko 300 tys. sztuk kartoteka Żydów zarejestrowanych po wojnie w Polsce.

Na przestrzeni lat Archiwum ŻIH zgromadziło niezwykle cenne kolekcje relacji i pamiętników, które stanowią wstrząsające świadectwo losów i zagłady żydostwa polskiego w czasie II wojny światowej. Kolekcja relacji składa się w dużej mierze z zeznań składanych przez ocalonych przed pracownikami CŻKH (w późniejszym okresie ŻIH) dotyczących ich przeżyć oraz np. działalności konfidentów i przestępców wojennych. W miarę upływu czasu do zbioru zaczęto włączać np. korespondencję nadchodzącą od Żydów i Polaków dotyczącą głównie pomocy udzielanej w czasie wojny. Kolekcja pamiętników zawiera zbiór oryginalnych pamiętników i dzienników wytworzonych w czasie wojny, prac przysyłanych na organizowane przez CŻKH i ŻIH konkursy, a także wspomnień spisanych po wielu latach. Kolekcja pamiętników jest zbiorem otwartym, do którego cały czas są włączane nowe pozycje. Wiele z pamiętników zostało wydanych drukiem.

Do cennych kolekcji, które znalazły się w Archiwum ŻIH, należy tzw. „Teka Lwowska” zawierająca zapiski pamiętnikarskie z getta lwowskiego (m. in. prof. Maurycego Allerhanda) oraz akta dotyczące początków działalności Rady Żydowskiej w tym mieście. Wiosną 1949 r. zostały znalezione przez robotników na terenie Muranowa karty zgonu ludności żydowskiej z lat 1939, 1941. Kolekcja ta, licząca ok. 10 tys. dokumentów, stanowi wstrząsający zbiór nadpalonych, niekiedy nieczytelnych ostatnich świadectw zagłady narodu żydowskiego. W zasobie Archiwum znajdują się również niewielkie zbiory prywatnej korespondencji z okresu wojennego, m.in. rodzin Naimark, Halperson czy Finkelsztejn.

W latach 1979-2004 funkcjonował w ŻIH Dział Dokumentacji Odznaczeń Yad Vashem, który pomagał w kompletowaniu dokumentów potrzebnych do wystąpienia o odznaczenie „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” – przyznawane przez Instytut Yad Vashem w Jerozolimie osobom, które ratowały Żydów w czasie wojny. Akta tego działu są obecnie przechowywane w Archiwum ŻIH i stanowią cenną bazę informacji na temat Polaków ratujących Żydów.

Ponadto w Archiwum udostępniane są spuścizny osób prywatnych, głównie byłych pracowników ŻIH, m.in. wieloletniego dyrektora ŻIH Bernarda Marka (zawierająca wiele cennych kopii dokumentów z różnych archiwów światowych), Tatiany Brustin-Berenstein, Artura Eisenbacha.

Przez cały okres istnienia aż do dnia dzisiejszego Archiwum ŻIH wzbogaca swoje zasoby. Obecnie trafiają do nas głównie pozycje przekazywane przez darczyńców. Są to zazwyczaj dokumenty osobiste zmarłych w ostatnich latach osób pochodzenia żydowskiego, spisane pod koniec życia wspomnienia czy znalezione przypadkiem fragmenty druków żydowskich.

Udostępnianie

Archiwum ŻIH jest otwarte dla wszystkich zainteresowanych. Nie są wymagane upoważnienia od opiekunów naukowych czy zwierzchników firm i organizacji. Należy jedynie wypełnić i podpisać deklarację użytkownika zasobu Archiwum.

Pracownia Archiwum jest otwarta od poniedziałku do piątku w godzinach 9–15.00. z wyjątkiem obowiązujących w Polsce ustawowych dni wolnych od pracy oraz świąt żydowskich (ich data jest ogłaszana każdorazowo na stronie internetowej ŻIH). 

Wizytę w Archiwum należy rozpocząć od przejrzenia wykazu zespołów archiwalnych. Wykaz ten jest również dostępny online na naszej stronie w zakładce Inwentarze. Następnie należy sięgnąć do inwentarzy archiwalnych wybranych zespołów. Większość inwentarzy udostępniamy w formie pliku w formacie pdf, również online. Posiadają one zazwyczaj także indeksy osobowe i geograficzne.

Część dokumentów z Archiwum ŻIH udostępniamy wyłącznie w formie zdigitalizowanej. Można je czytać na komputerach w pracowni Archiwum lub w Czytelni. Niektóre zostały zamieszczone online na stronie Centralnej Biblioteki Judaistycznej. Są to: akta gmin wyznaniowych żydowskich: Włocławka, Bydgoszczy, Żychlina, Wrocławia, Pragi; zbiór dokumentów lóż masońskich; przedwojenna kartoteka ludności żydowskiej Gliwic” (jest to fragment zespołu Gminy Żydowskiej w Gliwicach); zbiór przedwojennych obwieszczeń i ulotek dotyczących życia społecznego i politycznego ludności żydowskiej; kolekcja dokumentów z gett i obozów Europy Środkowo-Wschodniej 1939-1944 [Judenraty]; zbiór kart zgonu zmarłych w getcie warszawskim (jest to dokumentacja stanowiąca zaledwie ok. 2% zamordowanej populacji Żydów warszawskich); Związek Literatów i Dziennikarzy Żydowskich w Polsce; Żydowskie Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych; Żydowskie Towarzystwo Kultury w Polsce; dokumenty z Archiwum Ringelbluma.

Akta zespołów niezdigitalizowanych należy zamawiać u dyżurnego archiwisty wypełniając rewersy. Zamówienie jest realizowane w tym samym dniu do godziny 14.30. Akta niezdigitalizowane udostępniamy wyłącznie w Czytelni ŻIH w godzinach pracy Czytelni, które są inne niż godziny otwarcia pracowni Archiwum.

Istnieje możliwość uzyskania kopii dokumentów archiwalnych: zarówno kserokopii, jak skanów. W tym celu należy wypełnić formularz zamówienia kopii. W przypadku większych zamówień, po odbiór kopii należy się zgłosić w terminie ustalonym z dyżurnym archiwistą. Aktualny cennik usług kserograficznych znajduje się na stronie głównej ŻIH.

Najczęściej zadawane pytania

Zapoznaj się z FAQ Archiwum ŻIH.