Aktualności

Menachem Linder. Zbiory Ghetto Fighters House w Izraelu

Menachem Linder urodził się w 1911 r. w Śniatyniu (dzisiejsza Ukraina). Ukończył ekonomię na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Specjalizował się w demografii i statystyce, które wykorzystywał do analizy sytuacji społeczno-ekonomicznej Żydów w badaniach prowadzonych dla sekcji statystyczno-ekonomicznej Instytutu JIWO w Wilnie, a następnie w getcie.

Jak pisał Ringelblum, w okresie studiów został „odkryty” przez towarzystwo CEKABE. Stowarzyszenie to, kierowane przez dyrektora Jointu, Icchaka Gitermana, założyło sekcję ekonomiczno-naukową, która w 1936 roku ogłosiła konkurs pt. „Monografia miasteczka”. Praca Lindera okazała się najlepsza i zdobyła pierwszą nagrodę. Został aspirantem Żydowskiego Instytutu Naukowego w Wilnie, gdzie w ciągu dwóch lat pobytu nasiąkł wileńską atmosferą i stał się na zawsze wilnianinem. Jego sława dotarła do Warszawy – mianowano go sekretarzem warszawskiego oddziału JIWO pod kierownictwem znanego ekonomisty Jakuba Leszczyńskiego. Był redaktorem pisma „Jidisze Ekonomik” (Żydowska Ekonomika), głównego czasopisma ekonomicznego JIWO, przez pewien czas także sekretarzem Komisji Historycznej Żydów w Polsce, której współzałożycielem był Emanuel Ringelblum. Miał duże zdolności organizacyjne. Z pomocą swoich przyjaciół (...) pomógł wytworzyć w Warszawie atmosferę naukową, dopomógł w powstaniu wyższych kursów naukowych, które były swojego rodzaju zalążkiem prawdziwej wyższej uczelni.

zdjęcie: Sprawozdanie statystyczne z działalności ŻSS za okres 11-12.1940 opracowane przez Menachema Lindera / źródło: Archiwum Ringelbluma

W getcie warszawskim Linder działał w Żydowskiej Samopomocy Społecznej, gdzie prowadził wydział statystyki (Wydział Rejestracyjny) zajmujący się ewidencją petentów ŻSS. Ringelblum pisał: Wydział Ewidencyjny ŻSS rozrósł się do poziomu poważnej instytucji naukowej, która ogłaszała wyczerpujące i ciekawe sprawozdania, naszpikowane bogatym materiałem statystycznym, co wykraczało daleko, daleko poza ramy opieki społecznej. Towarzysz Linder nie zajmował się nauką dla samej nauki. Jako przekonany socjalista, wprzągł naukę do pracy na rzecz codziennej pomocy społecznej.

Przekazał do zbiorów Archiwum Ringelbluma opracowania statystyczne przygotowywane dla ŻSS. Prowadził dla Oneg Szabat badania na temat codziennych budżetów żydowskich rodzin i śmiertelności wśród mieszkańców getta, m.in. uchodźców. Badał też komitety domowe, które w dużej mierze zastępowały instytucje pomocy. Miał też opracować część ekonomiczno – statystyczną projektu badawczego „Dwa i pół roku wojny” (m.in. wespół z Jerzym Winklerem). Menachem był przeszczęśliwy z powodu tej skomplikowanej naukowej pracy, którą miał wykonać, wspominał Ringelblum.

Był założycielem działającego od grudnia 1940 roku podziemnego stowarzyszenia kulturalno-oświatowego JIKOR (jid. Jidisze Kulturele Organizacje) popularyzującego język i kulturę jidysz. Organizował akademie, odczyty, wieczory literackie. Niektóre odbywały się w gmachu dzisiejszego Żydowskiego Instytutu Historycznego, miejscu, w którym jest obecnie przechowywane Archiwum Ringelbluma.

Zdjęcie: Patronat nad żydowską działalnością kulturalną. Pismo do CKU w Warszawie z zaproszeniem na akademię dnia 13.12.1941 poświęconą Berowi Borochowi. W programie: Icchak Giterman, dr Icchak Schiper, Menachem Linder, kwartet muzyczny i recytacje / źródło: Archiwum Ringelbluma

JIKOR występowała w obronie prawa do używania języka żydowskiego w życiu publicznym. Jak pisał Ringelblum, Linder rozmiłowany w języku żydowskim, troszczył się również o tworzenie nowych słów do wojennego leksykonu – zaproponował termin „golim” na określenie przymusowych uchodźców, „alejnhilf” (samopomoc) i wiele innych...

Od najmłodszych lat prowadził dziennik, niestety nie został przekazany do Archiwum.

Ringelblum pisał o nim: Entuzjasta i człowiek z fantazją, młody Linder nie wierzył, że przeżyje wojnę. Przeczuwał śmierć, był przekonany, że nie przeżyje wojny. Na kilka godzin przed śmiercią Linder wraz ze swoją młodą żoną, wilnianką, absolwentką świeckich szkół żydowskich, czytali Psalmy w przekładzie Jehojosza. Żona Ringelbluma doradzała mu, aby nie spał w domu – obawiano się zemsty z powodu zabicia Niemca, uznał jednak te obawy za przesadne. Został zamordowany w nocy z 17 na 18 kwietnia 1942 r. podczas tzw. rzezi kwietniowej, kiedy to gestapo rozstrzelało w miejscach publicznych osoby powiązane z podziemiem. Jak pisał Jehoszua Perle, na każdej niemal ulicy leżał jakiś zastrzelony – jak zdechły pies. [1] 

Ringelblum: Około wpół do 12 w nocy przyszli do tow. Lindera oficerowie Gestapo, rozpytywali go o jego badania, zachowywali się uprzejmie i po dżentelmeńsku, w końcu zabrali go ze sobą do samochodu i zawieźli na Mylną. Tam znajdowali się już inni agenci Gestapo, którzy kazali Linderowi pójść przed siebie, oświetlili z tyłu i wpakowali mu kulę w głowę. Kilka godzin Menachem wił się w okropnych bólach na zimnym bruku, w ciemną noc, samotny, konał aż do świtu. (…) Na podwórzu kamienicy przy Lesznie 52, gdzie mieszkał Linder, odbyła się cicha, niema, lecz bardzo wymowna demonstracja. Zebrało się kilkuset znajomych, przyjaciół, towarzyszy, którzy przyszli oddać hołd młodemu Menachemowi. Małej grupie kilkudziesięciu osób udało się przedostać chyłkiem na cmentarz żydowski, który znajdował się wtedy już poza granicami getta.

Grób Menachema Lindera znajduje się na cmentarzu żydowskim w Warszawie.

Zdjęcie: Wykaz imienny osób, które zostały zamordowane w nocy z dnia 17 na 18 kwietnia 1942 roku na terenie getta warszawskiego / źródło: Archiwum Ringelbluma

Przypisy:

[1] Archiwum Ringelbluma, Utwory literackie z getta warszawskiego, tom 26, opr. Agnieszka Żółkiewska, Marek Tuszewicki, Warszawa 2017, s.524.

Pozostałe cytaty pochodzą z notatki Emanuela Ringelbluma o Menachemie Linderze [w:] Archiwum Ringelbluma, Pisma Emanuela Ringelbluma z bunkra, tom 29a, opr. Eleonora Bergman, Tadeusz Epsztein, Magdalena Siek, Warszawa 2018, s.185–189.

-------------------------

Publikacja jest elementem Programu Oneg Szabat realizowanego przez Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma i Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny w Polsce w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego.