Historia

Żydowski Instytut Historyczny jest rzadkim w Warszawie przykładem instytucji, która może się pochwalić swoim genius loci, “duchem miejsca”, ponieważ ma szczęście mieścić się w gmachu o własnych tradycjach historycznych.

Przed wojną gmach był siedzibą Głównej Biblioteki Judaistycznej oraz Instytutu Nauk Judaistycznych. INJ, otwarty 19 lutego 1928 r., stał się pierwszym żydowskim ośrodkiem naukowym i edukacyjnym w Europie uwzględniającym obok nauk teologicznych także nauki świeckie. W nowoczesnej placówce kształcono rabinów, kaznodziejów, nauczycieli religii mojżeszowej w szkołach publicznych i prywatnych, a także pracowników gmin i żydowskich organizacji publicznych. Gmach Głównej Biblioteki Judaistycznej zbudowano w sąsiedztwie Wielkiej Synagogi na Tłomackiem. Autorem projektu budynku Biblioteki, wzniesionego w latach 1928-1936, był Edward Zachariasz Eber. Budynek harmonijnie nawiązywał do bryły Wielkiej Synagogi, a powstały w ten sposób kompleks architektoniczny tworzył prawdziwą ozdobę stolicy. Projektantem powstałej w latach 1876-1878 synagogi był Leander Marconi.

W czasie wojny nasz budynek był jednym z centrów życia społecznego warszawskiego getta. Zbiory Biblioteki liczyły wówczas około 30 tys. tomów. W grudniu 1939 r. zostały wywiezione przez Niemców. Większość książek zaginęła bezpowrotnie. Po utworzeniu getta warszawskiego, budynek Biblioteki znalazł się w jego granicach. Miała tu swoją siedzibę Żydowska Samopomoc Społeczna, jedyna żydowska organizacja, na której działalność wyraziły zgodę niemieckie władze okupacyjne.

Od 16 listopada 1940 do marca 1942 r. budynek Biblioteki znajdował się w obrębie getta. To tutaj odbywały się akademie literackie, spektakle teatralne, spotkania dla dzieci oraz koncerty symfoniczne. Miały tu miejsce również zakonspirowane spotkania grupy Oneg Szabat (hebr.: Radość Soboty), która pod kierownictwem Emanuela Ringelbluma gromadziła wszechstronną dokumentację życia i zagłady Żydów w Polsce w okresie II wojny światowej.

16 maja 1943 roku, na znak zduszenia oporu w getcie warszawskim, SS-Brigadeführer und Generalmajor der Polizei Jürgen Stroop polecił wysadzenie w powietrze Wielkiej Synagogi i podpalenie gmachu Biblioteki. Dokonał w ten sposób symbolicznego aktu ostatecznego rozwiązania „kwestii żydowskiej” w Warszawie. Ślady pożaru do tej pory są widoczne na posadzce głównego holu Instytutu.

Wypalony budynek nowe władze Warszawy przydzieliły Centralnemu Komitetowi Żydów w Polsce, który po gruntownej odbudowie, sfinansowanej przez Joint (amerykańską żydowską organizację dobroczynną), ulokował tu swoją Centralną Żydowską Komisję Historyczną.

W 1944 roku w Lublinie Centralny Komitet Żydów w Polsce — będący najważniejszą powojenną organizacją żydowską — powołał Centralną Żydowską Komisję Historyczną, której głównym zadaniem było zbieranie relacji osób ocalałych z Zagłady oraz udostępnianie materiałów dowodowych mogących pomóc w ściganiu niemieckich zbrodniarzy wojennych. W 1946 roku Komisja posiadała już około 8 tys. teczek dokumentów archiwalnych, kilkadziesiąt pamiętników, dzienników i utworów literackich oraz około 2 tysięcy relacji, kilka tysięcy książek odnalezionych w ruinach gett, ponad 3 tys. fotografii, 250 obrazów, rzeźb i synagogaliów. Jej najcenniejszym zbiorem było Podziemne Archiwum Getta Warszawy, tzw. Archiwum Ringelbluma.

1 października 1947 roku decyzją CKŻP, Centralna Żydowska Komisja Historyczna została przekształcona w Żydowski Instytut Historyczny z siedzibą przy ul. Tłomackie 5, w odbudowanym gmachu przedwojennego Instytutu Nauk Judaistycznych i Głównej Biblioteki Judaistycznej.

ŻIH, działając przy Centralnym Komitecie Żydów w Polsce, kontynuował prace Komisji i był sukcesorem jej zbiorów, jak też zbiorów Żydowskiego Towarzystwa Krzewienia Sztuk Pięknych. Podjął się stworzenia Centralnego Archiwum Żydostwa Polskiego w celu jak najszybszego udostępnienia dokumentów badaczom, powołał Bibliotekę ŻIH, która przejęła zbiory Centralnej Biblioteki Żydowskiej oraz przystąpił do organizacji muzeum. Rozpoczął także poszukiwania dalszych części Archiwum Ringelbluma oraz zainicjował wydawanie kwartalnika historycznego w języku żydowskim „Bleter far Geszichte”.

29 października 1950 roku decyzją władz PZPR zlikwidowano CKŻP. Kilka dni później, 8 listopada, pracownicy ŻIH na Walnym Zebraniu członków założycieli powołali Stowarzyszenie pn. „Żydowski Instytut Historyczny”, które zostało zarejestrowane w 1951 roku i stało się samodzielnym podmiotem prawnym. Stowarzyszenie w swej działalności zamiennie używało nazwy Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny oraz Żydowski Instytut Historyczny. Jego główne cele statutowe i działania stanowiły kontynuację prac ŻIH — wiązały się z prowadzeniem całokształtu badań nad historią Żydów, działalnością naukowo-badawczą i popularyzacją wyników prowadzonych badań.

Przez kolejne 42 lata Stowarzyszenie wraz z działającym w jego strukturach Instytutem, pomimo trudności politycznych i problemów finansowych, niezmiennie wypełniało swą misję.

18 maja 1993 roku, na Walnym Zebraniu, członkowie Stowarzyszenia ŻIH podjęli decyzję o wyodrębnieniu Instytutu oraz upoważnili Zarząd do bezpłatnego użyczenia majątku Stowarzyszenia instytutowi naukowo – badawczemu, o powołanie którego zwrócili się do Ministra Kultury i Sztuki.

W zakres majątku wchodził budynek przy Tłomackiem 3/5, zbiory archiwalne, dokumenty, zbiory biblioteczne oraz dzieła sztuki.

18 kwietnia 1994 roku, Zarządzeniem nr 13, Minister Kultury i Sztuki powołał Żydowski Instytut Historyczny – Instytut Naukowo-Badawczy. Działalność ŻIH INB prowadzona była głównie w oparciu o udostępnione przez Stowarzyszenie zbiory, a jego siedzibą został budynek dawnej Głównej Biblioteki Judaistycznej. W grudniu 2008 roku decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego ŻIH Instytut Naukowo-Badawczy został zlikwidowany, a w jego miejsce 1 stycznia 2009 roku powołany został Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma.

Dziś Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma jest najdłużej działającą w Polsce żydowską instytucją naukową. Jako państwowa instytucja kultury tworzy podstawy naukowe dla rozwoju wiedzy o historii i kulturze Żydów, upowszechnia efekty prowadzonych badań, udostępnia zachowane świadectwa materialne oraz sprawuje wszechstronną opiekę nad zbiorami przekazanymi przez Stowarzyszenie w użyczenie.

Gmach dawnej Biblioteki jest znakiem wielowymiarowego życia duchowego i umysłowego Żydów przed wojną, duchowego oporu w czasie wojny, świadkiem śmierci społeczności i prób jej odrodzenia po 1945 roku. Teraz służy zachowaniu, odtwarzaniu i upowszechnianiu dziedzictwa Żydów polskich i pamięci o nich.