Aktualności

Studentki i studenci przed gmachem Instytutu od strony ul. Tłomackie (obecnie Al. "Solidarności"), 1938 r. / Zbiory ŻIH

Jak doszło do powołania Instytutu Nauk Judaistycznych?

Wiedza naukowa o judaizmie i kulturze żydowskiej – historii, literaturze, filozofii i filologii – rozwijała się dynamicznie w XIX wieku. W procesie tym mieli udział także Żydzi polscy i litewscy, jednak aż do początków XX wieku na ziemiach polskich brakowało placówek edukacyjnych o charakterze naukowo-badawczym i dydaktycznym, które służyłyby naukom judaistycznym, a nie wyłącznie studiom rabinicznym[1].

Przez cały XIX wiek środowiska żydowskie w Polsce czyniły starania o założenie nowoczesnej uczelni żydowskiej, kształcącej w duchu oświeconego nurtu judaizmu, znanego jako haskala. Ortodoksyjni Żydzi nie widzieli zapotrzebowania na taką działalność, a co więcej, upatrywali w niej zagrożenie dla wiary i tożsamości żydowskiej. Jednym z głównych zadań powołanego w 1928 r. Instytutu Nauk Judaistycznych miało być wszechstronne kształcenie rabinów w stylu zachodnioeuropejskim i powstrzymanie odpływu uzdolnionej młodzieży za granicę[2]. Potrzebne były też wysoko wykwalifikowane kadry dla szkolnictwa żydowskiego w całej Polsce.

W 1925 r. z inicjatywy profesora Mojżesz Schorra założono Towarzystwo Krzewienia Nauk Judaistycznych w Polsce, które miało finansować działalność projektowanej placówki oświatowej. Senator pochodzenia żydowskiego Markus Braude uzyskał przyrzeczenie o dotacjach ze strony rządu, ważnym fundatorem stało się Stowarzyszenie B'nai B'rith. Placówka „służąca idei szkoły, oparta na syntezie kultury narodowej żydowskiej i państwowości polskiej” została otwarta wraz z rozpoczęciem semestru letniego roku akademickiego 1928/1929[3].

By rozpocząć naukę w Instytucie, należało mieć rozpoczęte studia na wydziale humanistycznym Uniwersytetu Warszawskiego (choć chętni do nauki uczniowie bez matury mogli uczestniczyć w zajęciach jako wolni słuchacze, istniała także możliwość studiów eksternistycznych). Placówka posiadała dwa fakultety – rabiniczny oraz historyczno-społeczny – a nauka trwała cztery lata. By przystąpić do końcowych egzaminów, niezbędny był tytuł magistra UW. Instytut wydawał dyplomy w dwóch językach – polskim i hebrajskim, a ponadto autoryzację rabiniczną w języku hebrajskim[4].

19 lutego 1928 r. o godzinie 12 przy ul. Rymarskiej 8 (budynek nieistniejący, obecnie Plac Bankowy) odbyła się uroczystość otwarcia Instytutu. Wzięli w niej udział przedstawiciele rządu i władz miejskich, rektor Uniwersytetu Warszawskiego, członkowie gminy żydowskiej i Wielkiej Synagogi na Tłomackiem, organizacji oświatowych i instytucji społecznych, a także pierwsi słuchacze i słuchaczki. W wykładzie inauguracyjnym profesor Mojżesz Schorr wyraził nadzieję, że Instytut będzie, oprócz kształcenia, prowadził badania naukowe nad historią i kulturą Żydów, poświęcone zagadnieniom takim jak frankizm, chasydyzm, haskala, relacje kulturowe żydowsko-arabskie czy literatura nowohebrajska[5].

Jakie były przedmioty wykładowe w Instytucie?

W ramach instytutu funkcjonowały katedry:

• Biblii i gramatyki hebrajskiej pod kierunkiem Mojżesza Schorra,
• Talmudu i kodeksów talmudycznych pod kierunkiem Abrahama Weissa,
• Historii Żydów w Polsce pod kierunkiem Majera Bałabana,
• Okresu hellenistycznego i midraszy pod kierunkiem Edmunda Steina,
• Homiletyki pod kierunkiem Markusa Braudego.

Od roku akademickiego 1929/1930 wykładano następujące przedmioty:

• Wiedza biblijna – wstęp do Biblii i historia piśmiennictwa biblijnego, egzegeza Biblii, archeologia biblijna,
• Wiedza talmudyczna – wstęp do Talmudu i Midraszu, historia rozwoju literatury talmudycznej i rabinicznej, archeologia okresu talmudycznego, metodologia Talmudu, studium komentatorów Talmudu, przepisy rytualne na podstawie Talmudu, kodeksów i responsów, Agada i Midrasz,
• Prawo żydowskie – prawo cywilne, kryminalne i społeczne żydowskie (biblijne i talmudyczne), systematyka i historia porównawcza,
• Filozofia żydowska – historia żydowskiej literatury religijno-filozoficznej, systematyka filozofii i etyki żydowskiej, historia literatury kabalistycznej,
• Pedagogika – historia wychowania wśród Żydów, ogólne zasady pedagogiki, metodologia i dydaktyka nauki religii i przedmiotów judaistycznych,
• Liturgika – historia rozwoju literatury synagogalnej i nabożeństwa synagogalnego, układ i organizacja nabożeństwa żydowskiego, kalendarz żydowski,
• Homiletyka – teoria i historia homiletyki żydowskiej, homiletyka praktyczna,
• Apologetyka – historia i metodologia apologetyki żydowskiej,
• Językoznawstwo – gramatyka systematyczna i porównawcza języka hebrajskiego, historia językoznawstwa hebrajskiego, gramatyka poszczególnych narzeczy semickich,
• Historia literatury – historia literatury hebrajskiej, średniowiecznej i nowożytnej,
• Historia – dzieje narodu żydowskiego od jego początków do współczesności, dzieje starożytnego Wschodu, historia Żydów w Polsce, nauki pomocnicze do historii żydów, geografia historyczna Palestyny, prehistoria Palestyny,
• Historia gospodarcza Żydów
• Nauka o żydowskiej pracy społecznej
• Instytucje pracy i opieki społecznej – antropologia i biologia Żydów, higiena wśród Żydów, etnografia i demografia (folklor) Żydów, palestynografia współczesna, sztuka żydowska (problematyka i historia), bibliotekoznawstwo i muzeologia[6].

„Instytut był pierwszą uczelnią w Europie, uwzględniającą w pełnej mierze obok nauk teologicznych nauki judaistyczne świeckie”[7] – pisze Henryk Kroszczor.

Kadra liczyła w tym czasie dziewięciu docentów i jednego asystenta. Pierwszym rektorem, w latach 1928-1930, był prof. Schorr, jego następcą został prof. Bałaban (1930-1936), od 1937 r. rektorem był dr Abraham Weiss.

Liczba słuchaczy wzrosła z 28 w roku akademickim 1928/1929 do 83 w roku 1930/1931, w roku 1935/1936 wynosiła 73 osoby. Opłata roczna za pobieranie nauk wynosiła 100 zł, ale słuchacze mogli być z niej zwolnieni, „jeżeli złożą kolokwia z 10 godzin wykładowych tygodniowo”[8]. Z przywileju tego powszechnie korzystano. Instytut rozpoczął wypłacanie miesięcznych stypendiów, ale na skutek kryzysu finansowego i ograniczenia subwencji oraz składek od stowarzyszeń musiał przerwać tę inicjatywę w roku akademickim 1930/1931 – w tym okresie Instytut był utrzymywany wyłącznie przez rząd polski[9]. Oznaczało to, że duża część studentów musiała uczęszczać na zajęcia zarówno na UW, jak i w INJ, a ponadto samodzielnie się utrzymywać.

Pierwotnie Instytut mieścił się w szkole przy ul. Leszno 12 – lokalu „użyczonym bezinteresownie”[10], ale dostępnym tylko w godzinach popołudniowych. Już w 1928 r. instytucja przeniosła się do wynajmowanego lokalu przy ul. Nowolipie 3. Oba miejsca były jednak zbyt małe na potrzeby INJ. Dopiero w 1936 r., po ostatecznym zakończeniu prac wykończeniowych w budynku Głównej Biblioteki Judaistycznej przy Tłomackiem, Komitet Wielkiej Synagogi udzielił Instytutowi nieodpłatnie pomieszczeń Biblioteki[11]. Instytut powołał własną bibliotekę podręczną przy Głównej Bibliotece Judaistycznej, korzystał też z obfitych (ok. 36 600 pozycji) zbiorów GBJ.

Pośród wykładowców Instytutu znalazło się wielu wybitnych żydowskich naukowców i przedstawicieli kultury. Prócz głównego zadania Instytutu, jakim była działalność dydaktyczna, nie mniejszy nacisk stawiano na działalność naukową, jednym z jej efektów było stworzenie „Pisma Instytutu Nauk Judaistycznych w Warszawie”. W ciągu 11 lat funkcjonowania Instytutu ukazało się 10 tomów „Pism”. Niestety, ze względu na dużą liczbę generowanych prac i niskie fundusze, nie wszystkie prace udało się wydać drukiem.

Placówka była finansowana z kilku źródeł: Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Stowarzyszeń Humanitarnych B’nai B’rith, środków Miasta Stołecznego Warszawy oraz paryskiego Stowarzyszenia „Alliance Israelite Universelle”, a także gmin żydowskich Warszawy i Lwowa. Roczny budżet wynosił ok. 30 tysięcy złotych, co szybko okazało się kwotą niewystarczającą[12].

„Przy marnych pensjach jedni, częstokroć o głodzie i chłodzie drudzy, wspólną nicią zamiłowania dla nauki żydowskiej połączeni, spodziewają  się docenci i słuchacze Instytutu wspólnymi siłami przetrwać i uchronić od zagłady wątły pierwiosnek nauki żydowskiej w Polsce” – pisał Izrael Ostersetzer, prowadzący ćwiczenia z Talmudu. Apelował do „przywódców społeczeństwa żydowskiego w Polsce” o datki na działalność Instytutu, który miał „ożywczymi promieniami nauki, kultury narodowej, poznania siebie, przenikać z końca do końca największe w świecie skupienie Żydów – społeczeństwo żydowskie w Polsce”[13].

Emanuel Ringelblum zauważał w Kronice getta warszawskiego: „warto przypomnieć dwa fakty: w instytucie nie nauczano ani języka żydowskiego, ani literatury żydowskiej; krytyka Biblii nie miała dostępu do progów tego reakcyjnego zakładu. Mimo religijno-konserwatywnego charakteru Instytutu, był to wszakże jedyny wyższy zakład, gdzie młodzież mogła się kształcić w zakresie nauk judaistycznych”[14]. Ringelblum krytykował też z pozycji lewicowych historyków takich jak Majer Bałaban, którzy nie uwzględniali zagadnienia walki klas w swoich pracach.

W 1939 r., wraz z wybuchem II wojny światowej, Instytut zakończył swoją działalność. Do tego czasu wykształcił około 100 nauczycieli żydowskich. Zbiory Głównej Biblioteki Judaistycznej zostały wykradzione przez Niemców. Jednak sam budynek mieścił ośrodek Żydowskiej Samopomocy Społecznej w getcie warszawskim, odbywały się w nim także spotkania konspiracyjnej grupy Oneg Szabat. W maju 1943 r. gmach został częściowo spalony podczas wysadzenia w powietrze Wielkiej Synagogi na Tłomackiem, uznawanego za koniec powstania w getcie warszawskim. Przetrwał jednak wojnę jako jeden z nielicznych budynków na obszarze getta. Od 1947 r. w jego murach działa Żydowski Instytut Historyczny. 

Przypisy:

[1] Henryk Kroszczor, Instytut Nauk Judaistycznych w Warszawie, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” nr 82, 1972, s. 27.

[2] Israel Ostersetzer, Instytut Nauk Judaistycznych w Warszawie, Warszawa 1931, s. 7.

[3] H. Kroszczor, dz. cyt., s. 31.

[4] Podstawowe informacje o Instytucie Nauk Judaistycznych podaję za artykułem: Marian Fuks, Instytut Nauk Judaistycznych w Warszawie (1928-1939), w: Żydowski Instytut Historyczny – 50 lat działalności, Warszawa 1996, s. 31-44. Por. H. Kroszczor, dz. cyt., s. 32.

[5] Sprawozdanie Instytutu Nauk Judaistycznych w Warszawie za lata akademickie 1927/1928 – 1928/1929, Warszawa 1929, s. XIX-XXI.

[6] Na podstawie: I. Ostersetzer, dz. cyt., s. 8-10.

[7] H. Kroszczor, dz. cyt., s. 31.

[8] I. Ostersetzer, dz. cyt., s. 11, pisownia uwspółcześniona.

[9] H. Kroszczor, dz. cyt., s. 30.

[10] Sprawozdanie…, dz. cyt., s. XXII.

[11] Tamże, s. 34.

[12] I. Ostersetzer, dz. cyt., s. 12.

[13] Tamże, s. 14.

[14] Emanuel Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, wstęp i red. Artur Eisenbach, tłum. Adam Rutkowski, Warszawa 1988, s. 557.