O Archiwum Ringelbluma w skrócie

Podziemne Archiwum Getta Warszawy, tzw. Archiwum Ringelbluma, wpisane na listę UNESCO „Pamięć Świata” jako zabytek światowego dziedzictwa, jest unikalnym zbiorem dokumentów stanowiących jedno z najważniejszych świadectw o Zagładzie Żydów polskich.

Powstało w listopadzie 1940 r. z inicjatywy historyka dr. Emanuela Ringelbluma i przy udziale utworzonej przez niego organizacji Oneg Szabat (Radość Soboty − od sobotnich spotkań). Grupa ta, licząca kilkanaście osób, podjęła zadanie zbierania i opracowania szeroko pojętej dokumentacji losów Żydów pod okupacją niemiecką. Działalność Oneg Szabat była całkowicie tajna. Mieszkańcy getta nic o niej nie wiedzieli. Jako przykrywkę dla swoich działań Oneg Szabat wykorzystywało Żydowską Samopomoc Społeczną (ŻSS), organizację jawną, tolerowaną przez okupanta, ale prowadzącą także szeroką aktywność podziemną. Biura ŻSS mieściły się w budynku Głównej Biblioteki Judaistycznej, obok Wielkiej Synagogi na Tłomackiem. Gmach ten od 1947r. stanowi siedzibę Żydowskiego Instytutu Historycznego i miejsce przechowywania Archiwum Ringelbluma.

Gdy na początku 1942 r. zaczęły napływać do Warszawy wiadomości o masowych mordach na Żydach, działalność Oneg Szabat uległa reorientacji. Zamiast zbierać materiały do obszernej monografii o życiu ludności żydowskiej na ziemiach polskich, grupa zajęła się dokumentowaniem zagłady kolejnych gmin żydowskich i przekazywaniem tych informacji do wiadomości publicznej. Organizacja utrzymywała kontakt z polskim ruchem oporu (m.in. Delegaturą Rządu na Kraj) i przekazywała mu odpisy gromadzonej dokumentacji. W 1942 r. za pośrednictwem polskich i żydowskich organizacji raporty Oneg Szabat na temat Zagłady trafiły na Zachód.

Oneg Szabat pracowała wykorzystując nowoczesne metody gromadzenia materiałów naukowych. Relacje i opracowania spisywano opierając się na wcześniej przygotowanych przez zespół ankietach i konspektach. Dbano, aby gromadzony materiał ukazywał pełny i obiektywny obraz rzeczywistości, ze wszystkimi faktami i szczegółami. Dla wybranych miejscowości starano się zbierać różnego typu dokumenty i relacje. Z przeprowadzonych wywiadów robiono notatki, na podstawie których pisano później szersze sprawozdania. Do Archiwum włączano dokumenty oryginalne lub ich szczegółowe odpisy. Zbierano zarówno akta oficjalnych instytucji, jak i prasę, afisze, ulotki, bilety, zaproszenia, kartki żywnościowe, korespondencję napływającą do getta, dokumenty osobiste itp. Chętnie przyjmowano dzienniki i pamiętniki. Wielu członków Oneg Szabat było czynnymi działaczami podziemnych partii politycznych. W ten sposób do Archiwum trafiały dokumenty tworzącej się w getcie warszawskim konspiracji. W Archiwum znalazło się również kilkadziesiąt fotografii, a także ponad 300 rysunków i akwarel (część z nich powstała jeszcze przed wojną).

Na przełomie lipca i sierpnia 1942 r. podczas pierwszej akcji deportacyjnej w getcie warszawskim, trzej współpracownicy Ringelbluma zakopali pierwszą część Archiwum (10 blaszanych skrzynek) w piwnicy przy ulicy Nowolipki 68. W tym samym miejscu w dwóch bańkach po mleku ukryto na początku lutego 1943 r. kolejną partię archiwaliów razem z materiałami zebranymi od lipca 1942 r.

Emanuel Ringelblum i większość twórców Archiwum nie dożyła końca wojny. Ci, który przetrwali, podjęli starania w celu jego odnalezienia. We wrześniu 1946 r. odkopano pierwszą część Archiwum, na drugą natrafiono przypadkiem w grudniu 1950 r. Do dziś nie została odnaleziona trzecia część Archiwum, która miała być ukryta 19 kwietnia 1943 r., ostatniej nocy przez wybuchem powstania w getcie, na terenie warsztatu szczotkarskiego przy ul. Świętojerskiej 34 (dzisiaj teren ambasady chińskiej). Przeważająca część dokumentów, mimo przebywania kilka lat w ziemi, zachowała się w całości.

Całe ocalone Archiwum zawiera ponad 35 tysięcy dokumentów, które przeważnie nie mają odpowiedników w innych zespołach archiwalnych na świecie. Są ostatnimi świadectwami o życiu, cierpieniu i śmierci pojedynczych osób, a także całych społeczności z miast i miasteczek rozrzuconych po całej Polsce. Stanowią bezcenne źródło do badań nad Zagładą.

Do źródeł unikatowych należy zaliczyć, np. zbiór relacji, kolekcję listów napływających do getta warszawskiego, opracowania przygotowane przez zespół „Oneg Szabat”, obszerny wybór druków konspiracyjnych z terenu getta warszawskiego, teksty utworów literackich powstałych podczas wojny, dokumenty pochodzenia prywatnego (spuścizny) itd.

Od końca XX do początku XXI w. trwały prace nad konserwacją i digitalizacją dokumentów Archiwum. W latach 2001–2003 opracowano nowy inwentarz kolekcji. Archiwum Ringelbluma od przeszło 60 lat jest wykorzystywane przez historyków, ale nadal przeważająca jego część jest mało znana. Dzięki pracy specjalistów z Żydowskiego Instytutu Historycznego, w 2020 roku zakończymy wydawanie ostatnich tomów pełnej edycji Archiwum w języku polskim. Opracowanie i udostępnienie materiałów grupy Oneg Szabat otwiera nowe możliwości dla badaczy Zagłady.

Opracowane na podstawie tekstu prof. Tadeusza Epszteina napisanego do wystawy poświęconej Archiwum Ringelbluma, otwartej w ŻIH na początku lipca 2012 r.

Archiwum Ringelbluma znajduje się w zbiorach Żydowskiego Instytutu Historycznego. Od 2016 r. pełna edycja Archiwum Ringelbluma dostępna jest w Centralnej Bibliotece Judaistycznej.