autoportret_Trębacz_28.05..jpg [117.70 KB]
Maurycy Trębacz, Autoportret, ok. 1900 r.

 

Kolekcja muzealna Działu Sztuki ŻIH składa się z ok. 16 tysięcy obiektów, bardzo zróżnicowanych pod względem rodzaju i wartości. Znajdują się tu wysokiej rangi dzieła artystyczne, bezcenne dla badań nad Zagładą przedmioty z czasów wojny, unikatowe na skalę światową judaika kultowe. Nie brakuje jednak także pomniejszych dzieł zapomnianych artystów żydowskich czy wszelkiego rodzaju bezimiennych destruktów, których pochodzenie często pozostaje nieznane.

Gromadzone od ponad 70 lat muzealia zgrupowane są obecnie w trzech głównych zespołach:

A – dzieła sztuki (obrazy, ryciny, rysunki, rzeźby; medale; wydawnictwa artystyczne);

B – pamiątki historyczne (wyroby rzemiosła, w tym rzemiosła artystycznego, oraz wyroby fabryczne: metalowe, drewniane, tkackie, skórzane, ceramiczne; medale; fotografie; druki, w tym reprodukcje);

C – judaika (kultowe i świeckie wyroby rzemiosła artystycznego: metalowe, tkackie, skórzane, drewniane, kamienne, ceramiczne i in.);

Na osobną uwagę w zespole B zasługuje kolekcja zwana „Berlinką” szacowana na ok. 6000 obiektów. Stanowi ona ikonograficzny zasób przedwojennego Muzeum Żydowskiego w Berlinie (1933-1938), przekazany do ŻIH po drugiej wojnie światowej ze Składnicy Muzealnej Ministerstwa Kultury i Sztuki na zamku Narożno w Bożkowie (pow. kłodzki). „Berlinka” składa się z naklejonych na tekturowe plansze odbitek fotograficznych, rycin, druków i rysunków, a także z negatywów fotograficznych oraz metalowych klisz.

neumann_kazimierz_nad_wisla_dzial_sztuki_28.05..jpg [228.51 KB]
Abraham Neuman, Rynek w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą, przed 1939 r.
 
 

SZTUKA (A)

Kolekcja sztuki żydowskiej w ŻIH jest obecnie największym tego typu zbiorem w Polsce. Uznawana jest również za drugą najważniejszą na świecie kolekcję sztuki nowoczesnej Żydów polskich (zaraz po izraelskim Muzeum Sztuki w Ein Harod). Zawiera bogaty przekrój dzieł ponad 230 twórców, w głównej mierze artystów o żydowskich korzeniach, urodzonych, kształcących się albo tworzących w Polsce i Niemczech. Do najstarszych prac w zbiorze należą grafiki pochodzące z XV-XVIII w. (ze wspomnianej już „Berlinki”). Rdzeń kolekcji to sztuka powstała w I połowie XX w. Do najmłodszych zaliczają się współczesne dzieła poświęcone Zagładzie wykonane przez żyjących polskich twórców.

Fundament kolekcji ukształtował się w pierwszych latach powojennych i składają się nań:

  • dzieła zgromadzone przez Centralną Żydowską Komisję Historyczną, a następnie ŻIH (w latach 1944-1953),
  • zbiory Żydowskiego Towarzystwa Krzewienia Sztuk Pięknych (przekaz do ŻIH w roku 1949),
  • dzieła nabyte przez American Jewish Joint Distribution Committee (przekaz do ŻIH w roku 1950);
  • dzieła wchodzące w skład wspomnianej wyżej „Berlinki” (przekaz do ŻIH w roku 1951).

Dzięki późniejszym przekazom państwowym, darowiznom i zakupom kolekcja sztuki ŻIH jest dzisiaj trzykrotnie większa niż w latach 50. XX w. Do największych przekazów/darowizn należą:

  • obrazy socrealistyczne zamówione z okazji 10. rocznicy powstania w getcie warszawskim (przekaz Ministerstwa Kultury i Sztuki z roku 1967)
  • prace artystów żydowskich z kolekcji Józefa i Ernestyny Sandlów (dar pośmiertny Ernestyny Podhorizer-Sandel z roku 1984)
  • rzeźby i rysunki Alfreda Jesiona (dar żony artysty z lat 1997 i 2001)
  • rysunki i obrazy Jakuba Rotbauma (dar pośmiertny siostry reżysera z roku 1998).

Przeważającą rolę w kolekcji odgrywa sztuka portretowa (wizerunki znanych postaci świata żydowskiego, m.in.: rabinów, myślicieli, artystów, pisarzy, naukowców, dziennikarzy, polityków, filantropów, a także wielu osób anonimowych). Znaczące miejsce zajmują także pejzaże uchwycone na ziemiach II Rzeczpospolitej, rzadziej poza jej granicami (np. we Francji, Niemczech czy Palestynie): krajobrazy małomiasteczkowe (głównie z Kazimierza nad Wisłą), miejskie (m.in. z Łodzi, Warszawy, Wilna, Krakowa), wiejskie i górskie. Pokaźną część kolekcji wypełniają sceny rodzajowe ukazujące żydowskie obyczaje religijne (m.in. modlitwę w domu i synagodze, obrzędy świąteczne, studiowanie Tory i Talmudu), pracę zarobkową ubogich rzemieślników, muzyków i handlarzy, życie rodzinne oraz odpoczynek. Prace artystyczne sprzed roku 1939 odnoszące się do antysemityzmu są stosunkowo nieliczne. Znacznie większą grupę formują powstałe podczas wojny i powojenne przedstawienia stanowiące próbę wizualizacji czasu Zagłady lub upamiętnienia jej ofiar. Ukazują one m.in. życie oraz pracę przymusową w gettach i obozach koncentracyjnych, akcje deportacyjne czy walki powstańcze w getcie warszawskim. Ponadto wśród dzieł malarskich istotną grupę tworzą martwe natury. Dość liczne akty występują niemal wyłącznie w formie szkiców rysunkowych. W kolekcji nie brak również wizerunków synagog i ich wnętrz oraz przedstawień cmentarzy żydowskich. Osobne miejsce w zbiorze zajmują karykatury bardzo zróżnicowane pod względem czasu i miejsca ich powstania oraz tematyki. Zwraca także uwagę stosunkowo skromna liczba scen biblijnych.

 

Malarstwo i rysunek

Malarstwo i rysunek stanowią ¼ całej kolekcji muzealnej Instytutu. Znajduje się tutaj ok. 1000 prac malarskich, głównie obrazów olejnych, akwarel i gwaszy, oraz ok. 3000 rysunków wykonanych tuszem, ołówkiem, kredkami (w tym pastelami) oraz węglem. Dominują zdecydowanie prace na papierze i tekturze, liczba obrazów malowanych na płótnie i drewnie (desce lub sklejce) nie przekracza obecnie 400. Jest to w przeważającej mierze sztuka postimpresjonistyczna, z jednej strony mocno zakorzeniona w malarstwie realistycznym, z drugiej zaś skłaniająca się ku ekspresjonizmowi, rzadko ku innym awangardowym nurtom np. kubizmowi. Za odrębne komponenty kolekcji należy uznać powojenne dzieła tworzone w duchu socrealizmu oraz bardziej współczesne prace abstrakcyjne.

Pod względem chronologicznym można tę część kolekcji w pewnym uproszczeniu podzielić na cztery grupy.

Pierwszą grupę tworzą prace pochodzące z lat 1850-1918. Do znamienitych artystów żydowskich aktywnych w owym czasie, których dzieła uświetniają zbiory ŻIH, należą m.in.: Natan Altman, Szymon Buchbinder, Maurycy Gottlieb, Samuel Hirszenberg, Leopold Horowitz, Aleksander Lesser, Zygmunt Nadel, Leopold Pilichowski, a także tworzący również po roku 1918: Władysław Kipman, Maurycy Trębacz, Artur Markowicz, Leopold Gottlieb, Wilhelm Wachtel czy Jakub Weinles.

Druga grupa, zdecydowanie dominująca w kolekcji, obejmuje dzieła powstałe w okresie międzywojennym (1919-1939). Spośród kilkudziesięciu ówczesnych artystów do najlepiej reprezentowanych w kolekcji należą: Adolf Behrmann, Henryk Barczyński, Samuel Finkelstein, Roman Kramsztyk, Leon Lewkowicz, Artur Markowicz, Jerzy Merkel, Adolf Messer, Menasze i Efraim Seidenbeutel, Gela Seksztajn, Symcha Trachter, Mojżesz Rynecki i Maurycy Trębacz. Nie sposób nie wymienić także przynajmniej części twórców z tego okresu, których obecność zaznacza się w mniejszym stopniu: Józefa Badowera, Saszy Blondera, Henryka Berlewiego, Anieli Cukierównej, Henryka Cytryna, Maksymiliana Eljowicza, Henryka Epsteina, Ernö Erba, Jana Gotarda, Henryka Glicensteina, Henryka Gotliba, Leopolda Gottlieba, Dawida Greifenberga, Lei Grundig, Maksa Hanemana, Ignacego Hirszfanga, Eliasza Kanarka, Artura Klara, Marcina Kitza, Fryderyka Kleinmana, Natana Korzenia, Henryka Lewensztadta, Mery Litauer, Zygmunta Menkesa, Józefa Mitlera, Abrahama Neumanna, Leona Rosenbluma, Brunona Schulza, Marcelego Słodkiego, Emila Szinagla, Natana Szpigla, Wilhelma Wachtela czy Eugeniusza Zaka.

Warto tutaj wspomnieć również o autorach, których pomniejsze prace na papierze – powstałe w latach 1900-1938, ale nie zawsze datowane – znajdują się w Berlince. Należą do nich m.in.: Ludwig Danziger, Jesekiel D. Kirszenbaum, Salomon J. Kiszniewski, Hugo Krayn, Arnold Lachowski, Ludwig Nunberg, Alexander Oppler, Leonid Pasternak, Viktor Tischler, Lesser Ury, Katerine Wilczynski.

Trzecią grupę tworzy wyjątkowo cenna twórczość czasu II wojny światowej i Zagłady (1939-1944). Większość posiadanych dzieł z tego okresu to rysunki i obrazy powstałe w gettach okupowanej Polski. Z Warszawy pochodzą prace: Henryka Becka, Arie Leona Feina, Kazimierza Grusa, Krzysztofa Henisza, Witolda Lewinsona, Romana Kramsztyka i Geli Seksztajn. Z Łodzi: Artura i Paula Aschermannów, Icchoka Braunera, Dawida Friedmanna, Sary Gliksmanowej, Zdenka Holuba, Józefa Kownera, Izraela Lejzerowicza, Juliusza Podeszwy, Hersza Schillisa, M. Schwarza i Szymona Szermana. Ze Lwowa: Feina, Mieczysława Reifa, Marka Włodarskiego i Anatola Wróblewskiego. Z Białegostoku: Stanisławy Centnerszwerowej. Z Krakowa: Leona Gelba. Z Wilna: Aleksander Bogena. Z Płocka: Jakuba Gutermana. Z obozu w Płaszowie: obraz G. Zajdnera.

Czwarta grupa obejmuje sztukę powojenną od roku 1945 do 2018, często bezpośrednio odnoszącą się do Zagłady lub tworzoną w jej kontekście. Do tej grupy zaliczają się także dzieła z lat 1947-1953 powstające pod bezpośrednim wpływem realizmu socjalistycznego (głównie obrazy, rysunki i plakaty), których autorami są w przeważającej mierze artyści polscy. Pośród twórców o korzeniach żydowskich, których prace z tego czasu znalazły się w kolekcji, są m.in.: Henryk Berlewi, Aleksander Bogen, Mojżesz Boruszek, Maurycy Bromberg, Izaak Celnikier, Lea Grundig, Natan Gutman, Henryk Hechtkopf, Alfred Jesion, Zdzisław Lachur, Adam Muszka, Artur Nacht-Samborski, Marek Oberländer, Felicja Pacanowska, Bolesław Pacanowski, Józef Pasmanik, Izaak Rajzman, Jakub Rotbaum, Jonasz Stern, Ludmiła Stehnowa, Szaja Wajnsztok, Marek Włodarski, Anatol Wróblewski, Fiszel Zawidowicz. Do tej grupy dzieł zaliczają się również pojedyncze prace polskich artystów żyjących współcześnie, takich jak Kacper Borowczyk, Maciej Klauzner, Zofia Lipecka, Pola Dwurnik. 

 

Grafika

Zbiór rycin zgromadzony w Dziale Sztuki liczy ok. 1200 prac, z których 2/3 są naklejone na tekturowe plansze i należą do wspomnianej wyżej „Berlinki”. Najliczniejsze są litografie, miedzioryty oraz akwaforty. Nie brak również drzeworytów, światłodruków, linorytów, stalorytów i prac wykonanych suchą igłą. Rzadko spotkać można natomiast inne techniki graficzne, takie jak heliograwiura, monotypia, akwatinta, mezzotinta czy cynkografia. Przytłaczająca większość przedstawień to portrety sławnych i ważnych dla kultury żydowskiej postaci. Oprócz nich niemało jest ilustracji do książek (w tym do Biblii), scen rodzajowych ukazujących religijne obyczaje żydowskie, pejzaży, karykatur (także antysemickich) i rycin wyjętych ze starodrucznych ksiąg.

Najstarsze sztychy pochodzą głównie z „Berlinki” z okresu od XV do pocz. XIX w. Często nie znamy ich twórców. Spośród zidentyfikowanych autorów można wymienić między innymi takich rytowników jak: Michael Wolgemut, Johann von Arnschein, Raphael Sadeler, Wilhelmus Delft, Claude Audran, Peter Haas, Conrad Corthoys, Jan Luyken, Georg Daniel Heumann, Johann Daniel Herz, Alex Mochetti, Bernard Picard, Johann Aleksander Baener, Johann Balthasar Bullinger, Johann Georg Hertel, Caspar Jacobsz Philips, Johann Georg Puschner, Johann Conrad Müller, Benedict Heinrich Bendix, Abraham Jacobsz Hulk, Johann Michael Voltz.

Rdzeń zbioru stanowią ryciny powstałe w okresie od ok. 1830 do 1939 r. Proporcje między liczbą grafik skupionych w „Berlince” i pozyskanych z innych źródeł są tutaj wyważone. Wśród twórców blisko związanych z Polską znajdują się m.in.: Henryk Barczyński, Henryk Berlewi, Józef Budko, Aniela Cukierówna, Maksymilian Eljowicz, Maksymilian Fajans, Jakub Glasner, Edward Gorazdowski, Jan Kanty Gumowski, Mojżesz Gurewicz, Adolf Edward Herstein, Adam Herszaft, Roman Kramsztyk, Natalia Landau, Aleksander Lesser, Teofil Konarzewski, Karol Młodnicki, Jan Feliks Piwarski, Kazimierz Pomianowski, Kazimierz Przyszychowski, Józef Rapacki, Maria Ritterówna, Rachela Szalit-Marcus, Wilhelm Wachtel, Abraham Weinabum, Pinchas Zelman czy Fiszel Zylberberg. Do najlepiej reprezentowanych artystów zagranicznych z tego czasu należą: Alfred Graetzer, Lea Grundig, Kurt Harald Isenstein, Hans Kohl, Charles de Lalaisse, Max Liebermann, Emil Orlík, Leo Peysack, Emil Pottner, G. Rabinowicz, Otto Quante, Hugo Steiner-Prag, Julius Rosenbaum, Jechiel Schulsinger, Ludwig Schwerin, Hermann Struck, Wilhelm Thielmann, Julius Collen Turner, August Weger.

Najmłodszą grupę tworzą prace powstałe w latach 1939-1988, których tematyka z reguły oscyluje wokół doświadczenia wojny i Zagłady oraz utraconej łączności z przedwojennym światem żydowskim. Należą do niej grafiki takich autorów jak: Antoni Alster, Abba Fenichel, Henryk Berlewi, Mosze Bernstein, Aleksander Bogen, Rafał Chwoles, Stanisław Dutkiewicz, William Gropper, Lea Grundig, Krzysztof Henisz, Leopold Lewicki, Edyta Majzner, Stefan Mrożewski, Samuel Nissenbaum, Artur Rennert, Samuel Rozinas, Emil Sochacki, Jonasz Stern, Witold Szolginia, Franciszka Themerson, Józef Tom.

 

Opracował Michał Krasicki

Ciąg dalszy w przygotowaniu.