Aktualności

Majer Bałaban, 1933 r.

Majer Bałaban urodził się w rodzinie mitnagdów, oświeconych talmudystów, dla których przeciwnikami byli zarówno asymilatorzy, jak i chasydzi. Mitnagdzi głosili potrzebę studiowania obok Talmudu także nauk świeckich. Tradycja ta w rodzie Bałabana zaowocowała karierami rabinów i drukarzy. Jeden z przodków Bałabana, Lewko, był w XVIII w. burmistrzem lwowskiego kahału (gminy żydowskiej). Majer jednak interesował się historią i kiedy w 1891 r. jego ojciec Aleksander zbankrutował, 14-letni chłopak poszedł do pracy w prywatnej bibliotece jednego z galicyjskich arystokratów:

Zaangażowałem się rychło u administratora dóbr dla uporządkowania tej biblioteki i w niej spędzałem cały mój wolny czas od pracy szkolnej. Okazało się jednak, że administrator nie był zadowolony z mojej pracy, gdyż zamiast porządkować, czytałem po kolei wszystko, co się tam znajdowało (było tam dużo pamiętników i monografii historycznych) i od tego czasu zdawałem sobie wyraźnie sprawę z moich zamiłowań do historii Polski, a pośrednio i do historii Żydów w Polsce[1].

Bałaban oczywiście wybrał na studiach historię. „Moja droga do historii Żydów prowadziła przez romantyczny zapał i miłość młodzieńczą, która patronuje jeszcze często 60-letniemu historykowi” – wspominał w 1928 r. – „Czar wspomnień dziecięcych i legend zasłyszanych w chederze, bóżnicy i patriarchalnej rodzinie naszej pobudziły moją fantazję historyczną, po której przyszła dojrzała myśl i świadomy obowiązek odtworzenia naszej przeszłości”[2]. Niemały wpływ miał na niego ojciec, który pisał obfite kroniki i nauczył Majera miłości do rodzinnego Lwowa. Pierwszymi spośród mistrzów Bałabana byli Ludwik Finkel i Szymon Aszkenazy[3].

W 1902 r. Bałaban opublikował pierwsze artykuły historyczne, pracował też w tym okresie jako nauczyciel gimnazjalny. Jego najważniejsze książki powstały w językach polskim i żydowskim, lecz publikował również po hebrajsku i po niemiecku. Podczas I wojny światowej pełnił funkcję rabina oraz referenta do spraw żydowskich przy armii austro-węgierskiej. Podążając w ślad za wojskami cesarsko-królewskimi, zajmował się badaniem i ochroną „pamiątek przeszłości i zabytków sztuki” przed zniszczeniem, „inwentaryzując, spisując, protokołując i fotografując, wśród niezmiernych trudności, nieraz z narażeniem życia”[4]. Zbierał zarazem informacje do swojej historii Żydów polskich. J. Nissenbaum, działacz partii Poalej-Syjon w Lublinie, wspominał, że w 1916 r. został wezwany do urzędu austriackiego cenzora po tym, jak opublikował odezwę w sprawie założenia biblioteki ludowej. Okazało się, że cenzorem jest Majer Bałaban, który skorzystał ze swojego urzędu, by podarować powstającej bibliotece kilka worów książek[5].

Po 1918 r. Majer Bałaban został dyrektorem gimnazjum żydowskiego w Częstochowie, potem prowadził seminarium rabiniczne w Warszawie. Został profesorem Uniwersytetu Warszawskiego i Wolnej Wszechnicy Polskiej oraz dyrektorem powołanego w 1928 r. Instytutu Nauk Judaistycznych, placówki, którą współtworzył. Podjął prace nad podręcznikiem historii i literatury żydowskiej (ukazał się w języku polskim), obok działalności naukowej zajmował się intensywnie popularyzowaniem wiedzy historycznej jako publicysta i pedagog. Mieszkał przy ul. Siennej 38 (budynek nie zachował się do naszych czasów)[6].

Jak zauważył w artykule z okazji 60. urodzin Bałabana Filip Friedman, stworzył on podwaliny historiografii Żydów polskich, dyscypliny do połowy XIX wieku raczkującej w porównaniu z analogicznymi badaniami w Europie Zachodniej, a rozwijającej się silnie pod koniec XIX stulecia. „Dopiero Bałaban pierwszy przeprowadził rozległe poszukiwania archiwalne na wielką skalę, stworzył szereg prac monograficznych i syntetycznych, rozbudował i jakby wyrzeźbił – w zasadniczych konturach – morfologię historii żydowskiej w Polsce, wyznaczył i uwypuklił główne jej problemy i zagadnienia, utorował metodykę badań, dał wzory opracowania i zarys syntezy”[7]. Bałaban sporządził też bibliografię historii Żydów, mającą ułatwić pracę przyszłym badaczom[8].

W okresie międzywojennym Bałaban pracował nad historią frankizmu. Nazwa ta oznacza wyznawców Jakuba Franka, podającego się za mesjasza twórcę sekty na bazie judaizmu, oraz ich potomków. Frankiści w większości przyjęli chrzest, a potem nierzadko dochodzili do wysokich stanowisk w społeczeństwie polskim i nawet stawali się antysemitami.

„Profesor Bałaban jest najbardziej gadatliwym Żydem, wybrany causeur [gawędziarz – P.B.] swojego narodu” – pisał M. Rawicz. – „Gdy go spotykasz na ulicy w zimie, to zmarzniesz, gdy pada deszcz, to się zaziębisz (…). Gdy rozpoczynasz rozmowę telefoniczną z profesorem, nie skończy się ona dopóki nie zostanie przerwana przez centralę telefoniczną… Najbardziej zdumiewającym jest to, że rozmowa jest zajmująca. Po trzech zdaniach – już tkwisz w jakimś punkcie historii Żydów w Polsce – a wszystkie zakątki tej historii słyszy i widzi Bałaban jak żywe przed sobą. On mi raz opisał scenę inkwizycyjną Żyda, oskarżonego o mord rytualny (…)”. Bałaban opowiadał jednocześnie po polsku, niemiecku i w jidysz, ale puenty „wypadają u niego zawsze po żydowsku”[9] – dodawał Rawicz.

Najważniejsze prace Majera Bałabana:

• Żydzi lwowscy na przełomie XVI i XVII wieku (I wydanie w 1906 r.)
• Dzieje Żydów w Galicji I Rzeczpospolitej Krakowskiej 1772-1868 (1916)
• Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu 1304-1655 (1931)
• Z historii Żydów w Polsce (1920)
• Zabytki historyczne Żydów w Polsce (1929)
• Bóżnice obronne na wschodnich kresach Rzeczpospolitej (1927)
• Historia i literatura żydowska ze szczególnym uwzględnieniem historii Żydów w Polsce (t. 1-3, 1920-1925)
• Bibliografia historii Żydów w Polsce i krajach ościennych za lata 1900-1930 (cz. 1, 1939)[10]

W 1940 r. Bałaban został przesiedlony do getta warszawskiego, podjął pracę w archiwum Judenratu. Z polecenia władz niemieckich brał udział w rekwirowaniu książek żydowskich. Kontynuował pracę naukową, ale nie udało mu się ukończyć bibliografii historii Żydów w Polsce. Według Emanuela Ringelbluma, „[n]a żądanie Niemców napisał wiele prac z historii Żydów w Polsce”[11].

Majer Bałaban zmarł w getcie na przełomie 1942 i 1943 r. – dokładna data ani okoliczności śmierci nie są znane. Został pochowany na cmentarzu żydowskim przy ul. Okopowej. Według Ringelbluma, jeszcze w getcie Bałaban pisał obszerny pamiętnik, opisujący całe jego życie – książka jednak nie zachowała się[12].

Żydowski Instytut Historyczny co dwa lata organizuje Konkurs im. Majera Bałabana na najlepsze prace magisterskie i doktorskie o Żydach i Izraelu. Ostatnia edycja miała miejsce w 2020 roku.

Przypisy:

[1] Księga jubileuszowa dla uczczenia sześćdziesięciolecia profesora Majera Bałabana, Warszawa 1938, s. 37-38. Podstawowe informacje biograficzne o Majerze Bałabanie: Maurycy Horn, Majer Bałaban – wybitny historyk Żydów polskich i pedagog 1877-1942 (W czterdziestolecie śmierci), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” nr 3-4/1982, s. 3-15.

[2] Tamże, s. 37.

[3] Tamże, s. 61.

[4] Tamże, s. 67.

[5] Tamże, s. 99-101. Autor anegdoty zaznacza, że Niemcy i Austro-Węgry znacznie lepiej niż Rosja traktowały ludność żydowską w okresie I wojny światowej.

[6] Czy wiesz, kto to jest?, red. Stanisław Łoza, Warszawa 1983, s. 21, dostępne w sieci: https://polona.pl/item/czy-wiesz-kto-to-jest,NDQzNTA1Mw/30/#info:metadata, dostęp 18.02.2021.

[7] Księga jubileuszowa…, dz. cyt., s. 68.

[8] Tamże, s. 55, 61-62.

[9] Tamże, s. 71-72.

[10] Rafał Żebrowski, Bałaban Majer (Meir) Samuel, Polski Słownik Judaistyczny, https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=18312, dostęp 18.02.2021; Bałaban Majer, Wirtualny Sztetl, https://sztetl.org.pl/pl/biogramy/2131-balaban-majer, dostęp 18.02.2021.

[11] Emanuel Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, wstęp i red. Artur Eisenbach, tłum. Adam Rutkowski, Warszawa 1988, s. 557.

[12] Tamże, s. 492, 558.

Określenie „najwybitniejszy badacz historii Żydów polskich” pochodzi od Michała Szulkina. Michał Szulkin, Prof. dr Majer Bałaban (W stulecie urodzin), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” nr 1/101, 1977, s. 3.