Wystawy

Niniejsza wystawa towarzyszy osiemdziesiątej rocznicy likwidacji getta w okupowanej Łodzi. Gettową codzienność ukazano, korzystając ze zbiorów Żydowskiego Instytutu Historycznego: oryginalnych obrazów i rysunków stworzonych w getcie – przede wszystkim przez Józefa Kownera, Izraela Lejzerowicza i Icchoka Braunera, nigdy wcześniej niepokazywanych razem – a także prac o tematyce propagandowej oraz powstałych w getcie artefaktów.

Ekspozycja przedstawia różne aspekty niezwykle trudnego funkcjonowania Żydów w utworzonej przez Niemców „dzielnicy zamkniętej”. W wyniku celowej polityki okupantów niemieckich oraz prób zaadaptowania się do niej Żydów powstały w getcie specyficzne warunki. Przeludnienie, fatalna sytuacja sanitarna i niedobory żywności dotknęły wszystkich, choć nie w równym stopniu. Pojawiła się grupa uprzywilejowanych mieszkańców, których uznanie wielu próbowało zdobyć, licząc na dodatkowy przydział chleba. Jednocześnie ograniczanie dostaw żywności było narzędziem władz niemieckich służącym do utrzymywania posłuszeństwa. Jedynym sposobem zapłaty za żywność stały się wyprodukowane w getcie towary. Pokazanie, że getto pracuje, a jego mieszkańcy są potrzebni niemieckiej gospodarce, stanowiło najważniejszy cel żydowskiej administracji. Ślady tej polityki są widoczne w wielu eksponatach tworzących wystawę.

Zaskakuje już sama liczba ocalałych z Zagłady płócien i akwarel z Łodzi, podobnie jak różnorodność form i technik wykorzystanych przez gettowych twórców oraz mnogość podejmowanych przez nich tematów. Część rysunków i obrazów to zainspirowane obserwacją życia codziennego w pełni dopracowane dzieła. Inne wydają się raczej zapisem rzeczywistości czy reportażem. Uderzać może to, jak te same motywy powracają na obrazach, fotografiach i w pamiętnikach. Niektóre z prezentowanych prac były zapewne pomyślane jako szkice obrazów, które ich autorzy mieli nadzieję namalować w przyszłości. Nie można wykluczyć, że pozostawienie kompozycji na poziomie szkicu wynikało z niedoboru materiałów malarskich, trudności w dostępie do płócien, farb czy papieru, a także z braku czasu na ich precyzyjne ukończenie. Jeszcze inne z pokazywanych obiektów to prace propagandowe powstałe na zlecenie żydowskiej administracji, mające przekonać Niemców o przydatności pracy łódzkich Żydów dla Trzeciej Rzeszy i tym samym zapewnić im ocalenie przed wywózką i śmiercią. Obok dzieł wykonanych w celu pokazania zdolności produkcyjnych getta tworzono również prace pomyślane jako prezenty dla ważnych urzędników getta, którym chciano się przypodobać. Były to często prezenty wręczane z okazji chętnie świętowanych w getcie jubileuszy.

Wszystkie te eksponaty przybliżają codzienność getta i okoliczności, w jakich powstały. W zestawieniu z rzeczywistością historyczną odsłaniają też swój przekaz ikonograficzny i artystyczny. Szczególne znaczenie mają te dzieła, które artyści tworzyli z wewnętrznej potrzeby udokumentowania sytuacji, w jakiej znalazły się tysiące Żydów. To one pokazują to, co zostało ukryte w pracach o charakterze „oficjalnym”. Dzieła te zaskakują nieraz śmiałą kompozycją i kolorystyką, na pierwszy rzut oka nieprzystającą do tragicznych okoliczności.

Zebrane prace pokazują jedynie wycinek historii getta. Dają niepowtarzalną szansę zapoznania się z dziejami najdłużej funkcjonującego na ziemiach polskich getta.

Getto łódzkie zostało ostatecznie zlikwidowane w sierpniu 1944 roku, a pozostali przy życiu mieszkańcy w większości zamordowani w Auschwitz. Eksterminacja Żydów z getta była końcem żydowskiej Łodzi. Samo miasto uniknęło jednak zniszczeń, jakie dotknęły wiele innych polskich miejscowości. Dzięki temu zachowały się niemal cała wytworzona w getcie dokumentacja oraz liczne artefakty, które po wojnie trafiły do zbiorów różnych archiwów oraz muzeów w kraju i za granicą, w tym również do Żydowskiego Instytutu Historycznego.

Na ilustracji: Znaczek pocztowy z getta łódzkiego (10 fenigów), zbiory ŻIH