Aktualności

26 czerwca 1941 r. Białystok znalazł się w rękach Niemców. Podczas pogromu zamordowano około 2000 Żydów, spalono też Wielką Synagogę. Na przełomie lipca i sierpnia utworzono getto, w którym znalazło się między 40 a 60 tys. Żydów. Już od początku 1942 r. organizacje młodzieżowe – Bund, syjoniści z Betaru, Droru i Ha-Szomer ha-Cair, komuniści i inne ugrupowania – podjęły się tworzenia konspiracji i planowania walki zbrojnej z Niemcami. Ruch oporu zmagał się z podziałami ideologicznymi – dużą rolę w utworzeniu jednolitego frontu walki z Niemcami odegrał Mordechaj Tenenbaum.

Tenenbaum urodził się w 1916 r. w Warszawie. Studiował na UW semitystykę, należał do organizacji młodzieżowej Frajhajt, następnie do Dror he-Chaluc, młodzieżowej organizacji socjalistycznej i syjonistycznej. Po wybuchu II wojny światowej zajął się tworzeniem podziemia żydowskiego zarówno pod okupacją sowiecką, jak i niemiecką – w Wilnie i Białymstoku. Odwiedzał także m.in. Wilno, Częstochowę, Będzin i Kraków[1]. W 1942 r. przyjechał do Warszawy.

„[M]iał żydowskie rysy, ale podawał się za Tatara nazwiskiem Tamarof. Dużej odwagi trzeba było, by przekroczyć granicę z Wilna do Białegostoku, a z Białegostoku – przez Małkinię – do Warszawy (tę samą trasę przebyłem kilka lat wcześniej). Dojechał więc do Warszawy i wszedł do getta. Postanowił podawać się za Tatara. Przybrane nazwisko Tamarof pochodziło od imienia jego dziewczyny, Tamary – Temy”[2] – pisał o Tenenbaumie Icchak Cukierman.

28 lipca 1942, tydzień po rozpoczęciu wielkiej deportacji z getta warszawskiego, Tenenbaum wszedł do pierwszego, pięcioosobowego kierownictwa Żydowskiej Organizacji Bojowej. W listopadzie 1942 r. powrócił do Białegostoku, gdzie doprowadził do połączenia organizacji ruchu oporu. Utworzył też podziemne archiwum getta, wzorowane na warszawskim Archiwum Ringelbluma. Niestety, dzieje archiwum getta białostockiego pozostają bardzo niejasne – niewiele wiadomo zarówno o sposobach pracy osób zaangażowanych w projekt, jak i charakterze zebranych dokumentów i świadectw[3].

W lutym 1943 r. Niemcy przeprowadzili pierwszą akcję deportacyjną z getta białostockiego – około 10 tys. Żydów wywieziono do Treblinki. Po tym wydarzeniu, w marcu, organizacje ruchu oporu, dotąd podzielone na dwie części – Blok 1, złożony z części Bundu, Ha-Szomer ha-Cair i komunistów, oraz Blok 2, złożony z Droru i pozostałych stronnictw – podjęły decyzję o połączeniu się. W lipcu ich przywódcą został Tenenbaum.

W nocy z 15 na 16 sierpnia miała się rozpocząć ostateczna likwidacja getta, pod pozorem „wysiedlenia”. Kierowali nią Odilo Globocnik, szef Einsatz Reinhard, czyli operacji wymordowania polskich Żydów w latach 1942–1943, oraz Franz Konrad, podwładny Jürgena Stroopa w akcji likwidacyjnej getta warszawskiego. Po doświadczeniach z Warszawy Niemcy spodziewali się silnego oporu – dlatego zgromadzili około 3000 żołnierzy, łącznie z formacjami ukraińskimi, otoczyli getto kordonem, przygotowali karabiny maszynowe, artylerię i czołgi. Powstańcy w sile najwyżej 300 ludzi mieli do dyspozycji – jak podaje Szymon Datner[4] – około setki pistoletów oraz kilkanaście karabinów i granatów.

16 sierpnia o godzinie 10 rano rozpoczęły się walki – znacznie mniej liczni i słabiej uzbrojeni powstańcy nie mieli szans w starciu. Po czterech dniach, 20 sierpnia, Tenenbaum prawdopodobnie popełnił samobójstwo wraz ze swoim zastępcą, Danielem Moszkowiczem z frakcji komunistycznej.

Po stłumieniu powstania ok. 30 tys. Żydów przewieziono do obozów pracy, a także bezpośrednio do obozów zagłady Treblinka i Auschwitz. 8 września ostatnie 1–2 tys. mieszkańców getta szczątkowego wywieziono do obozów pracy i obozów zagłady.

Przypisy:

[1] Podstawowe informacje o Tenenbaumie podaję za artykułem: Mordechaj Tenenbaum, https://sztetl.org.pl/pl/biogramy/4340-tenenbaum-mordechaj, dostęp 13.08.2020.

[2] Icchak Cukierman, Nadmiar pamięci (Siedem owych lat). Wspomnienia 1939–1946, tłum. Zoja Perelmuter, redakcja naukowa i przedmowa Marian Turski, posłowie Władysław Bartoszewski, Warszawa 2000, s. 120.

[3] Aleksandra Bańkowska, Zespół 204. Inwentarz Podziemnego Archiwum Getta Białostockiego (Archiwum Mersika-Tenenbauma) 1941–1943, https://www.jhi.pl/uploads/inventory/file/42/Podziemne_Archiwum_Getta_Bia_ostockiego.pdf, dostęp 13.08.2020.

[4] Szymon Datner, Walka i zagłada białostockiego getta, Łódź 1946.