Aktualności

Beniamin Rozenfeld, Punkt etapowy (fragment) / Archiwum Ringelbluma, zbiory ŻIH

Biografia do 1939 roku

Beniamin (Benek) Rozenfeld urodził się w 1909 (wg innego źródła: 1912) roku we Lwowie jako syn Miny i Natana. Studiował na Wydziale Architektury Politechniki Lwowskiej, który ukończył z tytułem inżyniera w 1936 roku. Uprawiał malarstwo i rzeźbę.

Pierwsze lata okupacji spędził we Lwowie. Po zajęciu miasta przez Niemców przedostał się do Warszawy i przebywał w getcie warszawskim. 

Wojnę przeżyło dwóch braci Beniamina Rozenfelda: Józef (Leopold) i Edward. Obaj osiedlili się na stałe w Izraelu. Józef nadał swojemu synowi imię po bracie, Beniaminie. Syn Edwarda, Alon Oleartchik, jest znanym izraelskim muzykiem. 

W getcie warszawskim

Podczas okupacji hitlerowskiej Rozenfeld przebywał w getcie warszawskim. Współpracował z konspiracyjną grupą „Oneg Szabat”. Na jej zamówienie stworzył cykl rysunków na temat życia w getcie i poza jego murami. 7 marca 1942 roku pięć rysunków, opatrzonych obszernymi komentarzami, przekazał skarbnikowi grupy, Menachemowi Kohnowi, za co otrzymał gratyfikację w wysokości 100 złotych.

Według Ruty Sakowskiej, Rozenfeld mógł współpracować z Centosem lub inną podlegającą mu placówką, na co wskazuje podobieństwo rysunku artysty, zatytułowanego Pogrzeb wózkarzowej, do ilustracji wykonanej przez anonimowego nastoletniego autora w gazetce internatu przy ul. Gęsiej 6-8, „Głosu Domu Chłopców” z 10 lutego 1941 roku.

Jeszcze inna, niepotwierdzona hipoteza mówi, że mógł być dyrektorem i wykładowcą kursów zawodowych przy Radzie Żydowskiej. Według doniesień „Gazety Żydowskiej” prowadził je inżynier B. Rozenfeld.

Wiele wskazuje natomiast na to, że jest on tożsamy z artystą, który otrzymał I nagrodę (300 zł) w konkursie na plakat propagandowy akcji Pomocy Zimowej, ogłoszony na przełomie 1941 i 1942 roku.

Okres spędzony po „aryjskiej” stronie

Prawdopodobnie latem 1942 roku, w trakcie masowych deportacji do Treblinki, przedostał się na „aryjską” stronę w Warszawie. Ukrywał się w mieszkaniu przy ulicy Ogrodowej 29 pod przybranym nazwiskiem Jan Różyński, utworzonym od jego żydowskiego nazwiska. Razem z najmłodszym bratem, Józefem (Edwardem) Rozenfeldem, który zatrudnił się jako pastuszek u sióstr szarytek w Warszawie, korzystał z opieki Żydowskiego Komitetu Narodowego. W dalszym ciągu jednak utrzymywał kontakty z gettem. Zajmował się przemytem żywności na jego teren, m.in. dla rodziny zaprzyjaźnionego z nim historyka sztuki, Szymona Zajczyka. Według powojennej relacji żony Zajczyka, Dory (Natalii) Zajczyk, Rozenfeld wybudował w getcie sieć bunkrów mogących pomieścić około 100 osób, wyposażonych w elektryczność, bieżącą wodę i wentylację.

Jesienią 1943 Rozenfeld przyłączył się do Gwardii Ludowej (potem Armii Ludowej). Działając w jej szeregach, przybrał pseudonim „Janek”. Wykonywał pracę konspiracyjną polegającą na sporządzaniu komunikatów z nasłuchów radiowych z radioodbiornika ukrytego w piecu wynajmowanego przez niego pokoju. Gotowe komunikaty przekazywał łączniczce Krystynie Wójcickiej. Oprócz działalności konspiracyjnej zajmował się pracą artystyczną. Malował miniatury i tworzył projekty, m.in. zaprojektował gabinet powojennego premiera Polski w stylu gdańskim. Wykonał także afisze propagandowe Armii Ludowej nawołujące do przystąpienia do zbrojnego zrywu przeciwko okupantowi w Warszawie.  

W sierpniu 1944 roku wziął udział w powstaniu warszawskim jako podporucznik III batalionu im. Czwartaków Armii Ludowej. Walczył na Starym Mieście, a po jego kapitulacji przeszedł kanałami na Żoliborz. Poległ 10 września 1944 roku (według B. Meirtchaka w sierpniu 1944 roku). Został pochowany w mogile zbiorowej z 21 żołnierzami powstania na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach. Jego grób znajduje się w kwaterze B6.

Zobacz lokalizację grobu Beniamina Rozenfelda na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach

Artystyczna spuścizna gettowa Rozenfelda

Pięć rysunków Beniamina Rozenfelda odnaleziono po wojnie w pierwszej części Podziemnego Archiwum Getta Warszawskiego, wydobytej spod gruzów w 1946 roku. Przez wiele dekad ich autora uważano za nieznanego, mimo że na początku lat 50. Józef Sandel ustalił jego tożsamość na podstawie relacji naocznego świadka, Dory Zajczyk.

Rysunki zostały wykonane techniką mieszaną: tuszem, węglem i kredką. Według dołączonego do nich odręcznego komentarza, sporządzonego przypuszczalnie przez samego artystę, powstały w okresie 14 i 16 grudnia 1941 roku. Z wyjątkiem jednego rysunku, zatytułowanego Szpital po „tamtej stronie”, przedstawiają one osoby, miejsca i sceny z życia getta warszawskiego. Ich tematyka koncentruje się wokół podstawowych doświadczeń większości mieszkańców żydowskiej dzielnicy zamkniętej: głodu, choroby, śmierci i przemocy. Według Urszuli Makowskiej rysunki zapewne stanowiły część dwóch zaplanowanych przez malarza cyklów, na co wskazują pozostawione przez niego nagłówki komentarzy: Z cyklu „Mali szmuglerzy” i Z cyklu „Szpitale”. Pierwszy cykl reprezentują dwa rysunki: Punkt etapowy i Chaimek Sztarkman, drugi jeden rysunek: Szpital po „tamtej stronie”. Zakładam, że dwa pozostałe rysunki, Fundusz pogrzebowy i Pogrzeb wózkarzowej, mogły powstać z myślą o stworzeniu trzeciego cyklu.

Źródła:

Hasło Rozenfeld, oprac. U. Makowska, w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.): malarze, rzeźbiarze, graficy, t. 9: Ro-Rz, red. Małgorzata Biernacka; Warszawa 2013., t. IX, s. 159.

Archiwum Biura Informacji i Poszukiwań PCK, karta poszukiwawcza Beniamina Rozenfelda.

AŻIH, relacja Stanisława Sierpińskiego, sygn. 302_332.

Ghetto Fighters House Archives, Kolekcja Adolfa Bermana, nr 29120, Lista osób korzystających z pomocy ŻKN.

Konkurs na plakat, „Gazeta Żydowska“ 1942, nr 2, s. 2.

Problem jutra młodzieży – wybór zawodu. Wielkie zebranie odczytowe w Gminie żydowskiej w Warszawie, „Gazeta Żydowska” 1941, nr 79, s. 3.

Skrypty dla uczestników kursów zawodowych, „Gazeta Żydowska” 1941, nr 79, s. 3.

ARG II 1, [Menachem Mendel Kohn], Księga kasowa zespołu „Oneg Szabat”. Zestawienia przychodów i rozchodów, wynagrodzenia (wykazy imienne osób), adresy, notatki ( 9.11.1940-7.08.1942); druk.: Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 11: Ludzie i prace  „Oneg Szabat”, oprac. A. Bańkowska, T. Epsztein, Warszawa 2013.

Podziemne Archiwum Getta Warszawskiego, t. 2, Dzieci – tajne nauczanie w getcie warszawskim, oprac. R. Sakowska, Warszawa 2000.

B. Temkin-Bermanowa, Dziennik z podziemia, wstęp, oprac. przypisy A. Grupińska, P. Szapiro, Warszawa 2000.

AŻIH, S/352,  Spuścizna: Ernestyna i Józef Sandel (zbiór nieuporządkowany).

B. Meirtchak, Żydzi żołnierze wojsk polskich polegli na frontach II wojny światowej, Warszawa, 2001.

J. Sandel, Warszewer jidisze kinstlers unter der hitleristisze okupacje, w: Pinkes Warsze, Buenos-Aires 1955, t. 1, s. 1151.

E. Podhorizer-Sandel, Artysta i budowniczy bunkrów, „Fołks-Sztyme” 1971, nr 27, s. 2.

M. Tarnowska, Sztuka w getcie warszawskim. Funkcje, ikonografia, postawy wobec rzeczywistości, w: Adlojada: biografia i świadectwo, red. J. Brejdak, D. Kacprzak, J. Madejski, B. M. Wolska, Szczecin 2017.