Aktualności

Jedna ze skrzynek, w których ukryto pierwszą część Archiwum Ringelbluma, zbiory ŻIH

W nocy z 2 na 3 sierpnia 1942 roku, już w trakcie trwania deportacji do ośrodka zagłady w Treblince, w schronie pod piwnicą budynku szkoły nauczyciel Izrael Lichtensztajn wraz ze swoimi uczniami Dawidem Graberem i Nachumem Grzywaczem ukryli materiały zbierane przez członków grupy „Oneg Szabat”, zakopując je w dziesięciu metalowych skrzynkach. Być może w zakopywaniu uczestniczył także Hersz Wasser, sekretarz Archiwum, który jako jedyny z trójki ocalałych działaczy znał miejsce ukrycia dokumentów.

Inicjatorem utworzenia w getcie warszawskim konspiracyjnego archiwum był historyk Emanuel Ringelblum. Od początku okupacji angażował się on w działalność społeczną i pomocową. W listopadzie 1940 roku, tydzień po zamknięciu getta, zaczęła działać grupa „Oneg Szabat”, której spotkania zainicjował właśnie Ringelblum. Jej celem była dokumentacja wszelkich przejawów żydowskiego życia w czasie wojny. Udało mu się pozyskać do tego projektu wielu współpracowników, a powstałe w wyniku ich działań archiwum stało się jedyną tego rodzaju instytucją. Członkowie „Oneg Szabat” dokumentowali m.in. niemieckie zbrodnie na ziemiach polskich, rozwój i działalność organizacji funkcjonujących w getcie, podziemną prasę, relacje z innych ośrodków, korespondencję oraz prywatne zapiski. Prowadzili też prace badawcze.

Pod koniec lipca 1942 roku, kilka dni po rozpoczęciu deportacji warszawskich Żydów do ośrodka zagłady w Treblince, kierownictwo „Oneg Szabat” podjęło decyzję o ukryciu archiwum. Duża część materiałów znajdowała się już w budynku szkoły, pozostałe zwożono. Opis tych wydarzeń znajduje się w notatkach Grabera i Grzywacza, dokończonych 3 sierpnia 1942 roku i włożonych do skrzynek razem z materiałami ARG, które nazywają „skarbem”.

Czuliśmy naszą odpowiedzialność. Nie baliśmy się ryzyka. Zdawaliśmy sobie sprawę, że tworzymy historię. A to jest ważniejsze niż nasze życie. […] Gdzie zakopujemy skarb, wiedział tylko Wasser, my dwaj i Lichtensztajn. Dalibyśmy się pociąć na kawałki, a nie zdradzilibyśmy tego sekretu. Mogę powiedzieć z całym przekonaniem, że to był sens, dynamo naszej ówczesnej egzystencji […]. To, czego nie mogliśmy wykrzyczeć przed światem, zakopaliśmy w ziemi – pisał Graber i dodawał: Niech ten skarb dostanie się w dobre ręce, niech dożyje lepszych czasów, niech zaalarmuje świat o tym, co się stało w XX wieku.

Tuż po zakończeniu wojny Centralna Żydowska Komisja Historyczna rozpoczęła prace nad dokumentowaniem Zagłady. Do momentu odnalezienia materiałów z getta warszawskiego badania prowadzono głównie na archiwaliach pozostałych po getcie w Łodzi. To na jego historii skupiali się pracownicy Komisji z Arturem Eisenbachem na czele. Dopiero zaangażowanie w prace warszawskiej CŻKH Hersza Wassera, który dołożył starań, aby wydobyć zakopane pod gruzami dokumenty, zmieniło ten trend. To dzięki jego wskazówkom we wrześniu 1946 roku udało się odnaleźć cenne dokumenty. Kwestię odnalezienia archiwum poruszono już w marcu 1945 roku, przeszkodę w realizacji stanowiły jednak finanse. Oprócz Wassera w poszukiwania bardzo aktywnie włączyła się pisarka Rachela Auerbach, która również współpracowała z „Oneg Szabat”. „Pamiętajcie […] leży tam pod ruinami skarb narodowy. Jest tam Archiwum Ringelbluma. Nie możemy spocząć, dopóki nie odkopiemy Archiwum. [...] Nawet jeśli jest tam pięć pięter ruin, musimy znaleźć Archiwum”, apelowała w trzecią rocznicę wybuchu powstania w getcie.

Prace na terenie ruin kamienicy przy ul. Nowolipki 68 rozpoczęto w połowie września i 18 września odkopano dziesięć metalowych skrzynek o wymiarach 50 × 30 × 15 cm – pierwszą część Podziemnego Archiwum Getta Warszawy:

Łopaty wyrzucają jeden decymetr ziemi po drugim. Stoimy – pracownicy Komisji Historycznej – Wulf, Blumental, Wasser i ja [Michał Borwicz], patrzymy na siebie i tylko we wzroku odgadujemy wzajemnie te same myśli: czy w ogóle...? Nagle łopata napotyka na coś twardego. Po pewnym czasie ukazuje się pierwsza metalowa skrzynka. Potem już warstwami: osiem. W drugiej komorze – dwie dalsze...

Po kilku dniach rozpoczęto spisywanie odnalezionych dokumentów. Wiele z nich zachowało się w bardzo złym stanie z powodu zalania. Prace zakończono pod koniec listopada 1946 roku. Odnalezione materiały przekazano do Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma w Warszawie, gdzie znajdują się do dzisiaj, a część dokumentów prezentowana jest na wystawie stałej „Czego nie mogliśmy wykrzyczeć światu”.

Budynek szkoły został zniszczony w czasie II wojny światowej. Pod dawnym adresem Nowolipki 68 (obecnie: ul. Nowolipki 28 i 30) znajduje się skwer, na którym w 2021 roku postawiono pomnik upamiętniający miejsce ukrycia i znalezienia Archiwum Ringelbluma.

Bibliografia

Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 11, Ludzie i prace „Oneg Szabat”, oprac. Bańkowska A., Epsztein T., Warszawa 2013.

Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 23, Dzienniki z getta warszawskiego, oprac. Person K., Trębacz Z., Trębacz M., Warszawa 2015.

Bańkowska A., Haska A., ...w podziemiach wymienionych domów zakopane są... Poszukiwania Archiwum Ringelbluma, „Zagłada Żydów. Studia i materiały” 2006, nr 12, s. 319–333.

Bergman E., Opublikować wszystko, do ostatniego papierka. Od odnalezienia do pełnego wydania Archiwum Ringelbluma, „Midrasz. Pismo Żydowskie” 2017, nr 1 (195), s. 10–17.

Kassow S.D., Kto napisze naszą historię? Ukryte Archiwum Emanuela Ringelbluma, Warszawa 2017.