Aktualności

W trakcie opracowania kolekcji starych druków ŻIH, natrafiłam na kolejny przypadek książki bez zachowanej karty tytułowej. Tym razem mamy dwa dzieła w formacie in folio oprawione w jednym tomie. Pierwsze z nich jest naszą zagadką, brakuje początkowych i ostatnich kart – a więc karty tytułowej i kolofonu, w którym mogły znaleźć się ciekawe informacje dotyczące tej edycji. Drugie współoprawne dzieło to Midrasz Tanchuma, czyli rodzaj komentarza do Pięcioksięgu przypisywany palestyńskiemu amoraicie Tanchuma bar Aba (IV w.). Midrasz ten jest jedną z dwóch znanych książek hebrajskich wydanych w XVI w. w Weronie. Wytłoczony został w 1595 r. w chrześcijańskiej drukarni Francesco dalle Donne, z niezwykłym drzeworytem zdobiącym kartę tytułową. Drugą hebrajską książką pochodzącą z oficyny w Weronie był komentarz do Pięcioksięgu Awrahama Menachema Rapaporta Mincha blula (1594) (Pozostałe trzy książki wytłoczone tam czcionką hebrajską w XVI w. były to teksty w jidysz). 

Przyglądając się naszej pierwszej pozycji w klocku, czyli książce bez karty tytułowej, można się zorientować, że jest to również komentarz do Pięcioksięgu. Chodzi o dzieło Toldot Icchak Josefa Karo (1458–1535). Gdzie i kiedy Toldot Icchak wydano w formacie in folio, tak jak książka, którą trzeba zidentyfikować? Bibliography of the Hebrew Book 1470–1960 dostępna on-line pokazuje 6 wydań do końca XVIII w.: Konstantynopol 1518; Riva di Trento 1558, Mantua 1558, Saloniki 1571, Kraków 1593 i Amsterdam 1708. Z tego tylko trzy edycje: w Konstantynopolu, Mantui i Krakowie zostały wytłoczone w poszukiwanym formacie – reszta książek ukazała się w mniejszym formacie quarto. Można je więc skreślić z naszej listy.

Wczytując się uważnie w opisy bibliograficzne poszczególnych wydań można zauważyć, że wydanie z Konstantynopola 1518 miało nieliczbowane karty (liczba kart podawana jest wtedy w opisie w nawiasie kwadratowym). W naszej niezidentyfikowanej książce karty są liczbowane alfabetem hebrajskim – można więc przestać brać pod uwagę tę edycję.

Tak się składa, że wydanie pochodzące z Mantui 1558 mamy w zbiorach ŻIH-u, łatwo więc porównać obie książki. Na pierwszy rzut oka wydają się identyczne: mają dokładnie ten sam układ tekstu na stronie, ale przy uważniejszym spojrzeniu okazuje się, że są między nimi pewne drobne różnice – a więc skreślamy także wydanie mantuańskie.

Pozostaje Kraków 1593. Wskazuje na to także uwaga zawarta w Bibliography of the Hebrew Book (poz. 000162289) o tym, że wydanie krakowskie podąża strona za stroną za wydaniem mantuańskim – a nasz egzemplarz jest prawie identyczny z edycją mantuańską.  

1. Josef Karo, Toldot Icchak, Mantua 1558. Ze zbiorów ŻIH.

2. Karta tytułowa brakująca w egzemplarzu ze zbiorów ŻIH: Josef Karo, Toldot Icchak, Kraków: Icchak Prostic, 1593 (link). 

Potwierdzeniem tezy o krakowskim pochodzeniu druku może być identyfikacja znaków wodnych (filigranów) widocznych na papierze czerpanym, na którym wydrukowano tekst. Warto porównać filigrany pochodzące z naszej książki z filigranami z innego druku wydanego w tym samym czasie w Krakowie. W zbiorach ŻIH znajduje się Szulchan aruch Josefa Karo wydany w Krakowie w 1594 r. – a więc tylko rok lub kilka miesięcy później niż Toldot Icchak. 

1. Filigran z niezidentyfikowanej książki. Fot. G. Kwolek, Pracownia Digitalizacji Zbiorów ŻIH.

2. Filigran z Szulchan aruch Josefa Karo, Kraków: Icchak Prostic, 1594. Fot. G. Kwolek, Pracownia Digitalizacji Zbiorów ŻIH.

Na zdjęciach widać filigran z herbem Topór, co świadczy o powiązaniu papierni z rodem Tęczyńskich. W XVI w. papier z Toporem bez półksiężyca w filigranie produkowano w Lublinie (gdzie starostami byli Tęczyńscy), natomiast z półksiężycem w dobrach Tęczyńskich pod Krakowem: w Tenczynku i Krzeszowicach. Na prezentowanych znakach wodnych wyraźnie widać półksiężyc, a więc papier pochodził spod Krakowa. Można też zauważyć, że oba filigrany nie pochodzą z tego samego sita używanego do czerpania papieru. Jest to zrozumiałe – pary dwóch sit używano tylko przez kilka lub kilkanaście miesięcy, potem zużywały się i należało je wymienić, a filigrany na nowych sitach nieznacznie się różniły.

W ten sposób znak wodny na papierze ostatecznie potwierdził Kraków jako miejsce wydania naszej niezidentyfikowanej edycji Toldot Icchak, a my możemy odnotować w zbiorach ŻIH kolejną, siódmą pozycję wytłoczoną w słynnej drukarni Icchaka Prostica w Krakowie.