Aktualności

To niepozorny, mały notes o wymiarach 17×10 cm, spisany na prążkowanym niebieskim papierze ze znakiem wodnym (niestety bardzo niewyraźnym), w twardej, podniszczonej oprawie płóciennej. Zawiera 44 karty, w tym 9 zapisanych kursywą aszkenazyjską ‒ czytelną i z niewieloma ligaturami. Rękopis trafił do naszej biblioteki po wędrówce w czasie II wojny światowej ze składnic tzw. zbiorów zabezpieczonych.

W środku umieszczono krótką notatkę na oddzielnej kartce. Fragment znaku wodnego i charakter pisma wskazują, że sporządzono ją po 1926 roku. Możliwe, że już wtedy brakło pewności, kto był autorem zapisków – jako tytuł obiektu podano po niemiecku lakonicznie Notizbuch – notes, notatnik. Autora nie wskazano.

Moją uwagę przykuła wklejona na wewnętrznej stronie okładki reklama księgarni (il. 1), wycięta z jakiegoś czasopisma. Przedstawia witrynę, przed którą gromadzi się publiczność: kobietę w krynolinie i mężczyznę w cylindrze, po ich lewej stronie dzieci ‒ jedno ubrane w szkolny mundurek. Po prawej stronie widać kroczącego dostojnie psa oraz postać w kapeluszu z szerokim rondem i w pelerynie – artystę lub studenta. Szyld księgarni i napisy w języku niemieckim i węgierskim wskazują, że to księgarnia w Koszycach (dzisiejsza Słowacja), należąca do miejscowego wydawcy Karla Werfera młodszego (czynna w latach 1847–1858).

Po lewej stronie okna wystawowego wyraźnie widać nie tylko tytuły bestsellerów, ale i datę: 1853. Poczytne powieści to Biały niewolnik (niem. Der weisse Sklave), Chata wuja Toma (węg. Tamás bátya kunyhója) oraz popularne czasopismo ilustrowane „Münchner Bilderbogen”. Wymienione książki – w języku niemieckim i węgierskim – wydano w Peszcie w 1853 roku. Ciekawe, że obydwie publikacje – Richarda Hildretha (1807–1865) i Harriet Beecher Stowe (1811–1896) wyszły spod pióra pisarzy wypowiadających się przeciw niewolnictwu czarnej ludności w Stanach Zjednoczonych. Druga z powieści miała być w Ameryce drugą po Biblii najbardziej poczytną książką. Jak widać, jej sława dotarła także do Europy Środkowej. Ta wersja reklamy księgarni Werfera nie była znana specjalistom z Koszyc.

Obok ilustracji zapisano członków rodziny lub przyjaciół właściciela notesu, z których wybija się największy podpis: „Ignaz Lissaur in Bodolo 7/2 1853”. Nazwisko to naprowadziło mnie na niejakiego „Lektora M. Friedmanna”, który w miejscowości zwanej po węgiersku Bodolló (dziś Budulov w Słowacji) niedaleko Koszyc ze swym wujem Lissauerem obserwował całkowite zaćmienie słońca w 1842 roku.

Koszyce, w których orbicie znów się znaleźliśmy, były ważnym ośrodkiem kulturalnym, od średniowiecza należącym do Królestwa Węgier. Miasto oficjalnie wpuściło Żydów za swe bramy późno, bo w 1840 roku – do tego czasu społeczność żydowska mieszkała na przedmieściach. Rozwijała się prężnie: dziś w centrum stoją trzy synagogi należące do trzech głównych nurtów judaizmu obecnego pogranicza słowacko-węgierskiego.

W gminie, gdzie mieszkała niegdyś większość koszyckich Żydów i Żydówek, 10 lipca 1831 roku w rodzinie Jeremiasza i Sary urodził się autor rękopisu (il. 2): Meir Friedmann (znany też jako Meir Isz Szalom). Miejscowością jego urodzenia musiało być Chrastné (powiat Košice-okolie), niegdyś po węgiersku Haraszti (w dostępnych biogramach pojawiają się tu błędy). Friedmann zakończył swój żywot w 1908 roku w Wiedniu.

Początkowo, w latach 1843–1848, studiował w jesziwie w Ungvar (dziś ukraiński Użhorod) pod okiem krewnego, rabina Meira Asza. Uczeń zaczął prowadzić żywot chasyda i pragnął emigrować do Erec Israel. Zainteresowawszy się pismami Mendelssohna i poezją hebrajską Wessely’ego obrał jednak inny kierunek. Około 1851 roku Isz Szalom nauczał Talmudu w Miszkolcu (północne Węgry). Został rabinem, ożenił się po raz pierwszy, wkrótce jednak, w roku 1857, młoda żona zmarła. Załamany i zubożały, ratował się pracą wędrownego kaznodziei. Już wtedy towarzyszył mu opisywany notes. W 1858 roku Friedmann związał się z Wiedniem i uczęszczał na Uniwersytet Wiedeński. Jego położenie się poprawiło i od 1864 roku pracował jako bibliotekarz i lektor wiedeńskiego bejtmidraszu, a później profesor w Israelitisch-Theologische Lehranstalt w Wiedniu.

Słynął z badań i nauczania hagad. Jego kluczowym dokonaniem były analizy i edycje midraszy, które do dziś uznawane są za wzorcowe. Odkrywał zaginione źródła, wykazywał się niezrównaną precyzją badawczą i erudycją. Za fundament judaizmu uznawał Talmud. Interesował się ruchem syjonistycznym i odnową języka hebrajskiego. Jednym z jego uczniów był Solomon Schechter – badacz genizy kairskiej. Współpracował z A. H. Weissem, błędne przypisanie Weissowi autorstwa pozostawiało więc notes mimo wszystko w kręgu Friedmanna.

Rękopisy i korespondencja Meira Friedmanna są obecnie przechowywane w bibliotece Żydowskiego Instytutu Historycznego oraz bibliotekach Izraela, Ameryki i Rosji. Przedstawiony tu rękopis zawiera osobiste notatki uczonego sporządzane w latach 1853–1891 (Il. 2). To najważniejsze wydarzenia z jego życia: śmierć matki i pierwszej żony, powtórne narzeczeństwo, narodziny dzieci, śmierć ojca i teściów. Jednym z licznych tropów do właściwej atrybucji autorstwa jest informacja o ślubie z Laurą (Eleonorą) Schneeberger w Wiedniu 26 lutego 1865 roku. Panna pochodziła z Preszburga (Bratysławy, dzisiejsza Słowacja), a ceremonii przewodził sam rabin Adolph Jellinek.

Oprócz tego Friedmann zapisał jedynie kilka relacji – o wizytach w Wiedniu, m.in. u wspomnianego rabina Jelinnka w 1861 roku, a w kolejnym roku o założeniu w tymże mieście stowarzyszenia wspierającego kandydatów na rabinów – Rabbinische Jünger. Znajdujemy też wiadomość o znaczniejszym zastrzyku gotówki, ataku reumatyzmu czy (formalnym zapewne) przyjęciu w poczet obywateli Wiednia w 1876 roku. Biorąc pod uwagę, że autor tak wiele publikujący zapełnił w swym osobistym notesie jedynie kilka kartek, oznaczać musi, że były to dla niego rzeczywiście najważniejsze wydarzenia.

Na końcu Friedmann zamieścił spis książek – literatury religijnej. Ciekawa jest statystyka miejsc wydań. Na pierwsze miejsce wysunęła się Żółkiew (9 tytułów), Wiedeń (8), na trzecim miejscu uplasował się Lwów (7). Pozostałe miejscowości to: Praga (5), Brünn (Brno – 3), Amsterdam (2), Fürth (2), oraz po jednym tytule: Minkowce, Preszburg (Bratysława), Hamburg, Strasburg, Konstantynopol (Stambuł), Livorno i na koniec Lublin. Poza ostatnim drukiem lata publikacji mieszczą się w przedziale 1707–1846.

Choć zbadania wymaga jeszcze to, czy i kiedy książki z listy znajdowały się w posiadaniu Friedmanna, uwagę przykuwa bodaj najcenniejszy i najstarszy wymieniony w spisie druk: Szarej Dura, wydanie lubelskie z 1599 roku – ważny aszkenazyjski kodeks halachiczny Izaaka z Düren.

Od wzmianki o książkach rozpoczyna się też właściwy tekst rękopisu. Friedmann pożyczył te pozycje dwóm kluczowym postaciom judaizmu neologicznego i reformowanego Austro-Węgier: Leopoldowi Löwowi (1811–1875), rabinowi Segedynu i Adolfowi Jelinnkowi (1821–1893), rabinowi Wiednia. Po lekturze notesu odnieść można wrażenie, że często pojawiający się w nim Jelinnek był dla Friedmanna postacią szczególnie ważną.

Rękopis zamyka cytat z Peszitty (il. 4) w piśmie syryjskim i transliteracji hebrajskiej (Friedmann jako źródło fragmentu podaje Bereszit kapitel bet, pasuk bet).  Zdanie z przekładu syryjskiego głosi, że Bóg zakończył pracę szóstego dnia – inaczej niż Biblia Hebrajska – siódmego. To niewątpliwie ślad erudycyjnych dociekań, ale trudno stwierdzić czemu Friedmann uczynił właśnie z tego zdania konkluzję zapisków ze swego życia. Być może ktoś rozwiąże kiedyś i tę zagadkę.

_____

W pracy pomagał mi Kol. Dan Barbur z Działu Genealogii ŻIH, do którego kieruję w tym miejscu podziękowania.

Podziękowania za konsultacje grafiki: p. mgr Martina Feniková Čarnogurská i mgr Viktor Szabó – Štátna vedecká knižnica v Košiciach [Państwowa Biblioteka Naukowa w Koszycach] oraz p. dr Richard Papáč Východoslovenské múzeum v Košiciach [Wschodniosłowackie Muzeum w Koszycach].

Korzystałem z m.in.: Magyar zsidó lexikon, Steinhofer K., A Kassai könyvkereskedelem története. 1712-től a jelenkorig, Budapest 1907, Magyarország vármegyéi és városai,  J. Friedmann, Lector M. Friedmann zur 100. Wiederkehr seines Geburtstages 15. Juni 1831–15. Juni 1931, Wien 1931 (dostępne fragmenty) oraz materiałów genealogicznych.