Aktualności

Szmul Zygielbojm  /  fragment obrazu Poli Dwurnik, 2018

„Przez śmierć swą pragnę wyrazić najgłębszy protest przeciwko bezczynności, z jaką świat się przypatruje i pozwala lud żydowski wytępić. Wiem, jak mało znaczy życie ludzkie, szczególnie dzisiaj. Ale skoro nie potrafiłem tego dokonać za życia, może śmiercią swą przyczynię się do wyrwania z obojętności tych, którzy mogą i powinni działać, by teraz jeszcze, w ostatniej bodaj chwili, uratować od niechybnej zagłady tę garstkę Żydów polskich, jaka jeszcze żyje” – napisał Szmul Zygielbojm w liście pożegnalnym datowanym na 11 maja 1943 r., adresowanym do prezydenta Polski na uchodźstwie Władysława Raczkiewicza i premiera gen. Władysława Sikorskiego.

„Odpowiedzialność za zbrodnię wymordowania całej ludności żydowskiej w Polsce spada przede wszystkim na sprawców, ale pośrednio obciąża ona także ludzkość całą, narody i rządy państw sprzymierzonych, które do dziś nie zdobyły się na żaden czyn konkretny w celu ukrócenia tej zbrodni” – dodawał.

Szmul Zygielbojm urodził się w 1895 r. we wsi Borowica pod Lublinem, w ubogiej rodzinie żydowskiej. Pracował jako pomocnik piekarza i rękawicznik, by pomóc rodzicom utrzymać dwanaścioro rodzeństwa. W okresie I wojny światowej związał się z partią Bund, największą żydowską partią socjaldemokratyczną w międzywojennej Polsce. Bund opowiadał się przeciw syjonizmowi, postulował wprowadzenie socjalizmu w Polsce z autonomią Żydów. (Później członkiem Bundu był m.in. Marek Edelman). Po 1920 r. Zygielbojm, znany jako „towarzysz Artur”, stał się jednym z najpopularniejszych działaczy Bundu w Warszawie, od 1927 r. pełnił funkcję radnego miejskiego. W partyjnej prasie publikował relacje z licznych podróży po kraju, nawołując do poprawy losu robotników i ubogich.

W październiku 1939 r. Zygielbojm wraz z 11 innymi znanymi mieszkańcami Warszawy został aresztowany na rozkaz Niemców. 5 października miała się odbyć defilada w Alejach Ujazdowskich z udziałem Hitlera, w razie zamachu podczas tego wydarzenia zakładnicy mieli zostać zamordowani. Po uwolnieniu wszedł w skład pierwszego Judenratu, jeszcze przed utworzeniem getta warszawskiego. W 1940 r. uciekł przed prześladowaniami do Brukseli, następnie do Francji i USA. Od 1942 r. przebywał w Londynie, wszedł w skład Rady Narodowej RP, organu doradczego przy rządzie polskim na uchodźstwie. Przez cały ten czas, w artykułach prasowych i wystąpieniach publicznych, starał się zwrócić uwagę świata na zagładę Żydów w okupowanej przez Niemców Polsce. Planował organizację głodówki przed parlamentem brytyjskim, spotkał się z Janem Karskim, prosząc go o pośrednictwo w dotarciu do przywódców alianckich. Pisał listy, w których donosił o Zagładzie, do Winstona Churchilla i Franklina D. Roosevelta – bez odpowiedzi.

Po wybuchu powstania w getcie warszawskim Zygielbojm apelował bezskutecznie o udzielenie pomocy powstaniu. Na początku maja 1943 r. dowiedział się o śmierci pozostałej w okupowanej Warszawie żony, Mani Rozen-Zygielbojm oraz 16-letniego syna Artka – wieści te mogły mieć wpływ na decyzję o samobójstwie. Wojny nie przeżyła także pierwsza żona Zygielbojma, Gołda, oraz córka z pierwszego małżeństwa, Rywka. Ocalał tylko syn Szmula i Gołdy, Josek.

Po wojnie Bund apelował o przewiezienie prochów Zygielbojma do Warszawy i umieszczenie ich na cmentarzu żydowskim, jednak amerykański oddział partii zadecydował o złożeniu ich na cmentarzu żydowskim na Long Island w Nowym Jorku. W 1997 r., w 55. rocznicę rozpoczęcia Wielkiej Akcji w getcie warszawskim, pomnik Szmula Zygielbojma odsłonięto przy ul. Lewartowskiego 6 (od strony ul. Zamenhofa) na warszawskim Muranowie.

Źródła:

Michael J. Cohen, Churchill and the Jews, Routledge, Nowy Jork 2013.

Martyna Rusiniak-Karwat, Zygielbojm Szmul Mordechaj, https://sztetl.org.pl/pl/biogramy/4542-zygielbojm-szmul-mordechaj, dostęp 11.05.2020.

Zuzanna Benesz-Goldfinger, Szmul Zygielbojm: Milczeć nie mogę i żyć nie mogę, „Chidusz” nr 4/2018, https://chidusz.com/szmul-zygielbojm-biografia-milczec-nie-moge-i-zyc-nie-moge-zih-getto-warszawskie..., dostęp 11.05.2020.