Aktualności

Fotografia Władysława Szlengla, 1930, zbiory ŻIH (sygn. MŻIH B-574)

Troje naukowców: dr hab. Piotr J. Flatau, dr Katarzyna Zimek oraz dr Tomasz Lerski przesłało nam list, w którym informują o swoich odkryciach i ustaleniu nowych faktów dotyczących Władysława Szlengla, popularnego przed wojną poety, „tekściarza” — jak sam o sobie mówił, i artysty kabaretowego. Poniżej publikujemy ów list w całości.

Rok urodzenia Władysława Szlengla

Chcielibyśmy zwrócić uwagę na dokument dotyczący roku urodzenia Władysława Szlengla, który wskazuje, że poeta urodził się w 1912, a nie w 1914, jak się dotąd powszechnie przyjmuje.

Chcielibyśmy poinformować też o ustaleniu imion i dat śmierci rodziców Władysława Szlengla – Maurycego i Mali, współpracy jego ojca z Teatrem im. Kamińskiego oraz informacji wskazującej na to, że poeta miał brata lub braci [zob. Załączniki 4 i 5]. Załączamy też fragment korespondencji, która rzuca światło na działalność Władysława Szlengla w pierwszych latach wojny, między pobytem w Białymstoku a powrotem do warszawskiej kamienicy przy ul. Waliców 14.

Do tej pory większość not biograficznych na temat Władysława Szlengla, poczynając od książki Ireny Maciejewskiej, wymienia 1914 jako rok urodzin poety [Maciejewska 1979] [Gutman 1990] [Prokop-Janiec 2001] [Borzymińska-Naimska 2003] [Lerski 2008] [Stańczuk 2013]

Wyjątkiem jest praca izraelskiej badaczki Ruth Shenfeld, która podaje przedział 1910–1914 [Shenfeld 1987]. Innym są zeznania Haliny Birenbaum złożone w instytucie Jad Waszem 27 kwietnia 2007 [patrz Załącznik 1], która pisze, że Szlengel urodził się w 1911.

Zastanawiającą wskazówką jest wiersz Szlengla Obrachunek z Bogiem, pisany prawdopodobnie w 1943 roku, w którym podmiot-poeta stwierdza: „mam lat 32”. Wiersz zachował się tylko w jednym odpisie, nie wiadomo na ile wiernym. Wskazywałby na rok urodzenia 1911 i na tej podstawie oparła swoje obliczenia i zeznanie złożone w Jad Waszem Halina Birenbaum, podając rok 1911 [informacji tej udzieliła nam w bezpośredniej rozmowie w maju 2015].

O ile nam wiadomo, nie odnaleziono do tej pory aktu urodzenia Szlengla ani żadnych dokumentów poety potwierdzających rok jego urodzenia.

W Państwowym Archiwum Organizacji Społecznych Obwodu Grodzieńskiego w Grodnie (Białoruś) zachowały się materiały (sygn. F. 6195, o. 1, dz. 395), których kopia dostępna jest również w Jad Waszem Instytucie Pamięci Męczenników i Bohaterów Holokaustu (record group M.41, file number 3070). Są to dokumenty Wydziału Propagandy i Agitacji Białostockiego Komitetu Obwodowego Komunistycznej Partii (bolszewików) Białorusi, KP(b)B. Dotyczą organizacji instytucji kulturalnych i organów sztuki na terenie zachodnich obwodów Białostockiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, czyli okupowanej wówczas przez sowietów Białostocczyzny. Materiały pochodzą z początku roku 1940. W skład tych materiałów wchodzi Spis pisarzy, malarzy, artystów i aktorów w obwodzie białostockim (oryg. Spisok pisatieliej, chudożnikow, artistow i aktiorow bielostockoj oblasti). Ten dokument będziemy dalej nazywać Spisem.

Spis jest podzielony na dwie kolumny, po lewej jest wpisane nazwisko, imię oraz imię ojca (ottieczestwo) danej osoby, a po prawej krótka informacja. Na stronie 5 Spisu (strona 11 całego dokumentu), w 5 rubryce od góry, w lewej kolumnie czytamy: Szlengel Władysław Mojsejewicz, a w prawej kolumnie: ur. się w 1912 r. w Warszawie, w rodzinie malarza, Żyd, autor scenarzysta, przybyły z Warszawy (oryg.: rod. w 1912 g. w Warszawie w semji chudożnika, Jewriej, awtor postanawok, pribyl iz Warszawy) [Załącznik 2].

Wpisy poniżej i powyżej Władysława Szlengla dotyczą członków grupy teatralnej, przypuszczalnie Białostockiego Teatru Miniatur. Dla przykładu, wyżej są wymienieni Boruński Leon Grigoriewicz i Boruński Włodzimierz Grigoriewicz, a poniżej mamy Goldwasser Aleksander Mendelejewicz i Lewin Srul Mojsejewicz. Spis zawiera listę członków różnych organizacji artystycznych działających wówczas w tym regionie wschodniej Polski, będącym pod okupacją sowiecką.

Analiza

Na stronie 5 Spisu (stronie 11 całego dokumentu), w rubryce piątej od góry podane jest nazwisko Władysława Szlengla. Jesteśmy przekonani, że jest to „Poeta Getta”. Przemawia za tym kilka faktów. Władysław Szlengel był w Białymstoku od października 1939 i na pewno przez część 1940 [zob. m.in. Śleszyński1999]. Do Białegostoku przyjechał z Warszawy po inwazji niemieckiej we wrześniu 1939 i kapitulacji stolicy. Był tam związany z Białostockim Teatrem Miniatur. Razem z tym teatrem odbywał tournée wyjazdowe (Grodno, Lida, Baranowicze, Nowogródek, Brześć i Wołkowysk). Ostatecznie grupa rozpadła się w 1940, nie wiadomo w którym dokładnie miesiącu. Niektórzy członkowie wrócili do Warszawy. Przyjmowano do tej pory najczęściej, że jednym z nich był Władysław Szlengel. Jednakże list kompozytora Alfreda Schütza pisany z Monachium 2 listopada 1995 do dr. Tomasza Lerskiego [Załącznik nr 6] zawiera informacje na temat pobytu Szlengla we Lwowie i jego współpracy w Lwowskim Teatrem Miniatur, którego kierownikiem muzycznym był Schütz. Poeta przeniósł się tam zapewne po rozpadzie Białostockiego Teatru Miniatur. Z listu wynika, że Szlengel wraz z żoną był na pewno we Lwowie jeszcze w maju 1941 i do Warszawy powrócił po ataku Niemiec na ZSRR [zob. też Lerski2008].

W Spisie podano informację o żydowskim pochodzeniu Władysława Szlengla, zawodzie jego ojca oraz „ottieczestwo” jako Mojsejewicz. Zgodnie z tym imię ojca to Mojżesz/Mosze. Do tej pory w biogramach Władysława Szlengla nie podawano imion jego rodziców. Jednak stwierdziliśmy, że wg warszawskiej książki telefonicznej z 1930 roku na ulicy Waliców 14 mieszkał Maurycy Szlengel [Telefony1930][zob. Załącznik 3]. 

Odnaleźliśmy też nekrolog opublikowany w warszawskim czasopiśmie „Nasz Przegląd” 9 grudnia 1934 roku o następującej treści: B.p. Maurycy Szlengel, artysta-malarz, po długich i ciężkich cierpieniach zmarł dn. 7 grudnia 1934 r., przeżywszy lat 50. Wyprowadzenie drogich nam zwłok odbędzie się dziś, w niedzielę, dnia 9 b.m. o godzinie 2 pp. z domu przedpogrzebowego, o czem zawiadamiają pozostali w smutku żona, synowie, i rodzina [zob. Załącznik 4].

Udało się też ustalić, że Maurycy Szlengel współpracował prawdopodobnie z Teatrem im. Kamińskiego, wykonując dekoracje do przedstawień w latach ok. 1925–1929 [zob. Załączniki nr 7 i 8]. Zawód – artysta malarz – podany w nekrologu ojca z 1934 oraz znany z innych źródeł dotyczących biografii Wł. Szlengla, zgadza się z zawodem ojca (chudożnik) podanym w Spisie. Można też przypuścić, że Mosze Szlengel i Maurycy Szlengel to ta sama osoba, zgodnie z często praktykowaną „dwujęzycznością” imion w rodzinach żydowskich (por. poeta Mosze/Maurycy Szymel). Ponadto wiemy, że Leon i Włodzimierz Boruńscy, którzy są wymienieni w Spisie, byli przyjaciółmi Władysława Szlengla i jego współpracownikami w działalności artystycznej po wyjeździe do Białegostoku. Wobec tego nie ma wątpliwości, że w Spisie figuruje Władysław Szlengel, Poeta Getta.

Najprawdopodobniej informacja, że urodził się w 1912 roku pochodzi bezpośrednio od samego Władysława Szlengla i ma prawo być traktowana jako najbardziej wiarygodne z dotychczasowych źródeł w sprawie roku urodzenia poety.

Ponadto informujemy, że w Archiwum Państwowym w zespole „Akta stanu cywilnego wyznania mojżeszowego w Warszawie” w skorowidzach aktów urodzeń sporządzonych w latach 1913–1915 na terenie Cyrkułu VI (w obrębie którego mieścił się adres Waliców 14), nie odnaleziono aktu urodzenia Władysława Szlengla. Jest to dodatkowa przesłanka przeciwko dacie 1914.

Niestety akta urodzeń z tego cyrkułu dla kilku wcześniejszych lat, w tym 1911–1912, nie zachowały się, podobnie jak księgi meldunkowe dla ul. Waliców 14 sprzed 1945. Nie udało się nam też do tej pory znaleźć akt personalnych Władysława Szlengla z organizacji zawodowych, do jakich należał (np. ZAiKS). Należy jednak zwrócić uwagę, że rok urodzenia 1914 jest mało prawdopodobny także ze względu na wiersz Cjankali – poruszający problem aborcji – którym Szlengel debiutował w 1930 roku – musiałby mieć wtedy 16 lat. Rozmawialiśmy też w kwietniu 2015 r. z Profesorem Marianem Fuksem, który skończył tę samą szkołę co Władysław Szlengel (3-klasowa Szkoła Handlowa Zgromadzenia Kupców m.st. Warszawy). Marian Fuks, ur. 1914, ukończył szkołę w 1933 i w czasie swojej nauki nie poznał Władysława Szlengla. Na pewno nie byli w jednej klasie. Wedle dotychczasowych ustaleń Władysław Szlengel ukończył tę szkołę trzy lata wcześniej niż Fuks, co dodatkowo przemawia za wcześniejszą datą urodzenia Szlengla.

Załączniki:

Podziękowania

Chcielibyśmy podziękować tłumaczce przysięgłej z języka rosyjskiego p. Krystynie Grochowskiej-Iwańskiej z Płocka za pomoc w tłumaczeniu Spisu oraz dr. med. Filipowi Marcinkowskiemu za pomoc w odnalezieniu nekrologu Maurycego Szlengla.

dr hab. Piotr J. Flatau

dr Katarzyna Zimek

dr Tomasz Lerski

Bibliografia

[Borzymińska-Naimska2003] Zofia Borzymińska, Małgorzata Naimska,Władysław Szlengel [w:] Polski słownik judaistyczny, oprac. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, t. 2, Warszawa 2003, s. 635.

[Gutman1990] Israel Gutman, Szlengel, Władysław, [w:] Encyclopedia of the Holocaust, ed. I. Gutman, New York 1990, t. 4, s. 1448–1449.

[Lerski2008] Tomasz Lerski, Encyklopedia Kultury Polskiej XX Wieku. Muzyka-Teatr-Film. Warszawa 2008.

[Maciejewska1979] Irena Maciejewska, Wstęp, [w:] Władysław Szlengel, Co czytałem umarłym, Warszawa 1979, s. 6.

[Shenfeld1987] Ruth Shenfeld, Wladyslaw Szlengel we-szirato be-geto Warsza, „Gal-Ed” 10 (1987), s. 247–279.

[Stańczuk2013] Magdalena Stańczuk, Władysław Szlengel: poeta nieznany: wybór tekstów, Warszawa 2013, s. 310.

[Śleszynski1999] Wojciech Śleszyński, Sowieckie teatry, zespoły estradowe i filharmonia w obwodzie białostockim w latach 1939–1941, „Białostocczyzna” 4/56/1999, Białystok 1999, s. 82–89.

[Telefony1930] Książka Informacyjno-Adresowa Cała Warszawa, Dział XV, str. 397, Towarzystwo Wydawnicze P.I.K.A. „Polskie Informacyjne Książki Adresowe” 1930 (dostęp 2015 Mazowiecka Biblioteka Cyfrowa)

[Prokop-Janiec2001] Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon, red. J. Tomaszewski, A. Żbikowski, Warszawa 2001, s. 471.