Artykuły

Willa Ernsta Marliera w Wannsee / ahundt, pixabay

Nie zostało ustalone, kiedy dokładnie Hitler wydał rozkazy inicjujące eksterminację bezpośrednią Żydów – etap przemysłowego ludobójstwa, polegającego na zabijaniu ludności żydowskiej w obozach zagłady. 31 lipca 1941 r. Reinhard Heydrich, szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy – centrali nazistowskiego aparatu represji w ramach SS – otrzymał od Hermanna Göringa rozkaz przygotowania „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”.

Zagłada rozegrała się w kilku fazach: od początku II wojny światowej zabijanie ludności żydowskiej na zajętych przez Niemcy terytoriach odbywało się poprzez doraźne egzekucje, głód i pracę ponad siły – był to etap znany jako eksterminacja pośrednia. Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej na zapleczu frontu wschodniego cztery mobilne oddziały specjalne, Einsatzgruppen, systematycznie mordowały Żydów i ludność uznaną za „komunistów” (wcześniej, podczas walk w Polsce w 1939 r., takie oddziały prowadziły eksterminację polskiej inteligencji i polskich Żydów). Wspierały ich jednostki Wehrmachtu i SS oraz kolaboranci. Latem 1941 r. w obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau rozpoczęły się eksperymenty z użyciem gazu do mordowania więźniów – na początku głównie radzieckich jeńców wojennych. Na jesieni 1941 r. został uruchomiony pierwszy obóz zagłady w Kulmhof (Chełmno nad Nerem), gdzie zabijano Żydów w komorach gazowych zbudowanych na ciężarówkach. Ogółem do początku 1942 r. zginęły już setki tysięcy Żydów. Kolejnym punktem zwrotnym w przebiegu Zagłady była konferencja zorganizowana na polecenie Reinharda Heydricha przez Adolfa Eichmanna 20 stycznia 1942 r. w willi w berlińskiej dzielnicy Wannsee.

Rezydencję przy ulicy Am Großen Wannsee 56/58, nad brzegiem jeziora Wannsee (po polsku Więzno) w znanej dzielnicy wypoczynkowej zbudował w 1915 r. Ernst Marlier, fabrykant farmaceutyczny. Budynek trafił następnie w ręce Friedricha Minoux, handlowca powiązanego ze skrajną prawicą, który w 1940 r. został aresztowany za defraudacje. Po zakupieniu willi przez SS stała się domem gościnnym dla wysokich rangą funkcjonariuszy hitlerowskich służb, m.in. dowódców Einsatzgruppen.

W spotkaniu wzięło udział 15 urzędników rządu niemieckiego oraz członków SS i policji:

• SS-Obergruppenführer Reinhard Heydrich – szef Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa (SD), szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy, Protektor Czech i Moraw
• SS-Gruppenführer Heinrich Müller – szef Gestapo (Wydziału IV Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy)
• SS-Gruppenführer Otto Hofmann – szef Głównego Urzędu Rasy i Osadnictwa SS
• SS-Brigadeführer Wilhelm Stuckart – sekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych Rzeszy
• SS-Oberführer Eberhard Schöngarth – komendant Policji Bezpieczeństwa i SD (służby bezpieczeństwa SS) w Generalnym Gubernatorstwie
• SS-Oberführer Gerhard Klopfer – sekretarz stanu w Kancelarii Partyjnej NSDAP
• SS-Oberführer Erich Neumann – podsekretarz stanu w Urzędzie Pełnomocnika ds. Planu Czteroletniego, reprezentant Ministerstw Gospodarki, Finansów, Rolnictwa i Polityki Żywnościowej, Pracy i Spraw Socjalnych, Uzbrojenia i Amunicji
• SS-Obersturmbannführer Adolf Eichmann – Szef Referatu IV B 4 RSHA (do spraw żydowskich)
• SS-Sturmbannführer Rudolf Lange – komendant Policji Bezpieczeństwa i SD na Łotwie
• Wilhelm Kritzinger – sekretarz stanu w Kancelarii Rzeszy
• Josef Bühler – sekretarz stanu w rządzie Generalnego Gubernatorstwa i zastępca Hansa Franka
• Roland Freisler – sekretarz stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości
• Alfred Meyer – sekretarz stanu w Ministerstwie Rzeszy ds. Okupowanych Ziem Wschodnich
• Georg Leibbrandt – podsekretarz stanu w Ministerstwie Rzeszy ds. Okupowanych Ziem Wschodnich
• Martin Luther – podsekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych

Konferencja miała określić zasady współpracy wszystkich ministerstw i służb państwowych przy realizacji celu, który nazwano „ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej”[1]. W spotkaniu nie brali udziału przedstawiciele Wehrmachtu i kolei niemieckich, gdyż już wcześniej zawarli szczegółowe porozumienia z Himmlerem.

Podczas konferencji Heydrich podał liczbę 11 milionów Żydów mieszkających w Europie, którzy mieli paść ofiarą eksterminacji. Omówiono kwestie traktowania tzw. Mischlinge, czyli osób mających w połowie lub w jednej czwartej żydowskie pochodzenie, oraz transport Żydów z Europy Zachodniej do Polski i całą organizację akcji zabijania. Heydrich był zaskoczony, jak szybko i skwapliwie przedstawiciele ministerstw wyrazili poparcie wobec projektu – spodziewał się z ich strony „wielkich trudności”[2], podczas gdy nic takiego nie nastąpiło. Przedstawiciele ministerstw Rzeszy przyjęli projekt kolejnej fazy ludobójstwa „z niezwykłym entuzjazmem”[3].

Uzgodniono, że Zagłada rozpocznie się w Generalnym Gubernatorstwie – na obszarze centralnej Polski. Ten etap ludobójstwa otrzymał później kryptonim Aktion Reinhard, prawdopodobnie od imienia Heydricha. Żydzi z terenów podbitych lub zależnych od Niemiec mieli być umieszczani w gettach, wyłapywani i transportowani koleją do obozów koncentracyjnych oraz obozów zagłady, gdzie uśmiercano ich w drodze pracy ponad siły lub bezpośrednio w komorach gazowych. Zaplanowano budowę dwóch kolejnych, po Kulmhofie i budowanym już Bełżcu, tajnych obozów śmierci w Sobiborze i Treblince[4]. Konferencja stanowiła punkt odejścia od wcześniejszych propozycji przesiedlenia Żydów na Madagaskar. „Przesiedlenie” – rzekomo na wschód, na zajęte tereny ZSRR – stało się eufemizmem oznaczającym wywiezienie do obozów zagłady. Oficjalna część konferencji trwała zaledwie 90 minut, po czym podano alkohole i uczestnicy zjedli wspólny obiad[5].

Spośród uczestników konferencji jedynie jej sekretarz, późniejszy koordynator „ostatecznego rozwiązania” Adolf Eichmann został osądzony i stracony za udział w zaplanowaniu ludobójstwa w skali Europy. Proces był możliwy dzięki schwytaniu Eichmanna przez izraelskich agentów w Argentynie i przewiezieniu go do Izraela. Losy pozostałych uczestników były następujące:

• Reinhard Heydrich – zmarł w wyniku obrażeń po zamachu czeskich komandosów w Pradze w czerwcu 1942 r.
• Heinrich Müller – zniknął w maju 1945 r., prawdopodobne popełnił samobójstwo w oblężonym Berlinie.
• Otto Hofmann – po wojnie spędził 6 lat w więzieniu, zmarł w 1982 r.
• Wilhelm Stuckart – po wojnie spędził 4 lata w areszcie, zmarł w 1953 r.
• Eberhard Schöngarth – osądzony za zabicie alianckiego pilota i stracony w 1946 r.
• Gerhard Klopfer – aresztowany, nie trafił do więzienia, zmarł w 1987 r.
• Erich Neumann – aresztowany, zwolniony przez zły stan zdrowia, zmarł w 1951 r.
• Rudolf Lange – zginął w Poznaniu w lutym 1945 r.
• Wilhelm Kritzinger – świadek na procesach norymberskich, zmarł w 1947 r.
• Josef Bühler – osądzony i stracony w Krakowie w 1948 r. za zbrodnie na narodzie polskim.
• Roland Freisler – zginął w bombardowaniu Berlina w lutym 1945 r.
• Alfred Meyer – popełnił samobójstwo w kwietniu 1945 r
• Georg Leibbrandt – powojenne śledztwo przeciw niemu zostało umorzone, zmarł w 1982 r..
• Martin Luther – osadzony w obozie w Sachsenhausen za spisek przeciw Joachimowi von Ribbentropowi, zmarł w maju 1945 r.

Obecnie w willi mieści się muzeum, prezentujące stałą ekspozycję pod nazwą „Konferencja w Wannsee i zagłada europejskich Żydów”.

Przypisy:

[1] Paweł Szapiro, Am Grossen Wannsee, konferencja, Polski Słownik Judaistyczny https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=14832, dostęp 19.01.2021 r.

[2] Za: Hannah Arendt, Eichmann w Jerozolimie, tłum. Adam Szostkiewicz, Kraków 2010, s. 147.

[3] Tamże.

[4] Andrzej Żbikowski, Geneza i przebieg Akcji Reinhardt, https://www.jhi.pl/artykuly/geneza-i-przebieg-akcji-reinhardt,301, dostęp 19.01.2021.

[5] H. Arendt, dz. cyt., s. 148.