Aktualności

Budowa muru getta w Krakowie, kwiecień 1941 r.  /  Bundesarchiv, Bild 183–L25516 / CC-BY-SA 3.0

W listopadzie 1939 r. Kraków stał się stolicą Generalnego Gubernatorstwa, jednostki administracyjnej utworzonej przez Niemców na terenie mniej więcej jednej trzeciej ziem przedwojennej Rzeczpospolitej. Okupant planował wysiedlenie lub eksterminację mieszkańców Krakowa i zastąpienie ich osadnikami z Rzeszy.

Getto w Krakowie Niemcy zaczęli tworzyć dopiero wiosną 1941 r., cztery miesiące po ustanowieniu dzielnicy zamkniętej w Warszawie. Do 20 marca 1941 wszyscy żydowscy mieszkańcy Krakowa mieli przymusowo przenieść się do dzielnicy Podgórze. Pozostali mieszkańcy tego obszaru zostali wysiedleni. Osobom, które udzieliłyby schronienia Żydom, groziła utrata mieszkania. Od 15 października sankcje zaostrzono – Żydzi pod karą śmierci nie mogli opuszczać getta bez przepustki. Taka sama kara groziła też pomagającym im Polakom.

Przepustka z getta krakowskiego; Ausweis, czyli zaświadczenie o zatrudnieniu z getta krakowskiego

Spis ludności z maja 1941 r. podawał liczbę 10 873 mieszkańców getta: 5839 kobiet i 5034 mężczyzn – były to jednak tylko osoby oficjalnie zarejestrowane przez Niemców. Od jesieni 1941 r. do getta przybywały grupy Żydów z podkrakowskich gmin, przez co w czerwcu 1942 r., przed wywózką do obozu zagłady w Bełżcu, liczba mieszkańców wynosiła ok. 19–20 tysięcy osób. Tłoczyli się na wycinku miasta, który przed wojną zamieszkiwało tylko ok. 3 tysiące osób.

W czerwcu 1942 r., w ramach prowadzonej przez Niemców Akcji Reinhard – planu eksterminacji polskich Żydów – część mieszkańców getta krakowskiego miała trafić do obozu zagłady w Bełżcu. Transporty odchodziły z Placu Zgody. Niemcy mówili Żydom, że jadą do pomocy przy żniwach na Ukrainie. Żydzi natychmiast po przyjeździe do obozu musieli się rozebrać, oddać całe swoje mienie i pod pozorem kąpieli byli prowadzeni do komór gazowych, do których po zamknięciu wpompowywano tlenek węgla. W getcie pozostali tylko członkowie Judenratu, pracownicy niemieckich fabryk, członkowie Żydowskiej Samopomocy Społecznej i innych instytucji getta oraz ich rodziny. Artur Rosenzweig, prezes Judenratu, nie chciał pomagać w deportacji, za co z całą rodziną trafił do transportu do Bełżca. Wywózki zakończyły się 20 czerwca – na śmierć pojechało ok. 7 tysięcy osób.

Podobnie jak w przypadku getta warszawskiego, po częściowej likwidacji wzmógł się żydowski ruch oporu. W sierpniu 1942 r. powołano He-Chaluc ha-Lochem (Walczący Pionier), Organizację Bojową Żydowskiej Młodzieży Chalucowej – związek konspiracyjny, pozostający w kontakcie z Żydowską Organizacją Bojową z getta w Warszawie. Bojowcy z Krakowa przeprowadzali akcje poza granicami dzielnicy zamkniętej, takie jak niszczenie linii kolejowej Bochnia-Kraków. Ich najważniejszą akcją był zamach w kawiarni „Cyganeria” przy ulicy Szpitalnej 22 grudnia 1942 r. Członkowie oddziału „Iskra” dowodzonego przez Idka Libera – był wśród nich Icchak Cukierman, jeden z przywódców późniejszego powstania w getcie warszawskim – wrzucili do lokalu granaty. Zginęło 11 Niemców, a 13 zostało rannych, w tym 9 ciężko. Niemcy szybko odpowiedzieli. 24 grudnia 1942 r. w walce wręcz w swoim schronie poległ dowódca He-Chaluc ha-Lochem, Adolf (Aron) Liebeskind, pozostali członkowie organizacji trafili do aresztu i wkrótce zostali rozstrzelani lub wywiezieni do Auschwitz.

13 marca 1943 roku teren getta otoczyły oddziały SS, policji i Sonderdienstu (stworzonej przez gubernatora Hansa Franka policji pomocniczej). Akcja zaczęła się o 6:00. O 15:00 około 6–8 tysięcy Żydów z tzw. getta A zostało zgromadzonych na placu Zgody i stamtąd Niemcy zaprowadzili ich do obozu pracy w Płaszowie. Nazajutrz, 14 marca, zlikwidowano getto B. Poza osobami zdolnymi do pracy wszyscy zostawali mordowani na miejscu — głównie dzieci i osoby starsze. W tych dniach śmierć poniosło od 700 do 2500 osób. Żydzi skierowani do Płaszowa trafili następnie do Auschwitz. Zginęła niemal cała żydowska społeczność miasta.

Do najbardziej znanych ocalałych mieszkańców getta krakowskiego należą reżyser Roman Polański, scenarzysta i pisarz Natan Gross, Roma Ligocka, autorka Dziewczynki w czerwonym płaszczyku. Ponad tysiąc krakowskich Żydów zdołał ocalić w swojej Fabryce Emalia niemiecki przemysłowiec Oskar Schindler.

Plac Zgody w 1948 r. nazwano Placem Bohaterów Getta.

Kolekcję Centralnej Biblioteki Judaistycznej poświęconą krakowskiemu gettu można znaleźć pod tym linkiem.

Źródła:

Alicja Jarkowska-Natkaniec, Wymuszona współpraca czy zdrada? Wokół przypadków kolaboracji Żydów w okupowanym Krakowie, Kraków 2018.

Katarzyna Zimmerer, Getto 1941–1943, Kraków 2010.