Aktualności

Rafał Lemkin  /  Ukraiński Instytut Pamięci Narodowej, CC BY-SA 3.0

15 marca 1921 r. Soghomon Tehlirian, 24-letni Ormianin, zastrzelił na ulicy Berlina Talaata Paszę, byłego wielkiego wezyra Imperium Osmańskiego, który od listopada 1918 r. przebywał w Niemczech. Talaat był głównym organizatorem rzezi Ormian w osmańskiej Turcji, uznawanej za jeden z pierwszych nowożytnych przypadków ludobójstwa. W latach 1915-1917 na wschodzie Azji Mniejszej zamordowano od 1,2 do 1,5 miliona osób (w tym samym czasie Turcy poddali eksterminacji także Asyryjczyków i Greków pontyjskich). Tehlirian cudem przeżył jedną z masakr w Armenii, a po zakończeniu I wojny światowej dołączył do sztabu operacji „Nemesis”, której celem było wymierzenie sprawiedliwości sprawcom ludobójstwa. Po głośnym procesie sąd niemiecki, odwołując się do traumatycznych doświadczeń Tehliriana, uniewinnił go.

Wypadki te miały wielkie znaczenie dla Rafała Lemkina, w tamtym czasie 21-letniego studenta prawa na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Lemkin był zdumiony bezkarnością tureckich sprawców ludobójstwa, związaną z niechęcią innych państw do wtrącania się w sprawy tureckie, a także taktyką, którą musieli zastosować obrońcy Tehliriana, by uchronić go przed więzieniem. Dlatego później uważał, że w obronie grup etnicznych narażonych na systematyczną eksterminację w danym państwie, inne kraje powinny mieć prawo do naruszania jego suwerenności.

Pod koniec lat 20. Lemkin podjął pierwsze próby zdefiniowania ludobójstwa. Na jego dążenia miał wpływ przeżyty w 1906 r. pogrom w Białymstoku, zorganizowany przez władze carskie, oraz dorastanie w wieloetnicznym środowisku polskich Kresów. Badał podobne do rzezi Ormian zdarzenia w Iraku, gdzie w 1933 r. doszło do kolejnych mordów na Asyryjczykach, a także pogromy Żydów na Ukrainie i zainicjowany przez władze radzieckie Hołodomor z początku lat 30. Interesował się dziejami prześladowań od starożytności, łącznie z losami chrześcijan w cesarstwie rzymskim. W 1926 r. opublikował analizę sowieckiego kodeksu karnego, wprowadzającego m.in. regułę odpowiedzialności zbiorowej, niezgodną z tradycją prawa europejskiego. Na międzynarodowych konferencjach prawniczych w okresie międzywojennym czynił starania o stworzenie prawnej definicji masowych aktów terroru — jak wówczas to określał, „barbarzyństwa i wandalizmu” — oraz stworzenie mechanizmów przeciwdziałania. Dążył do tego, by zbrodnie takie, jak te zorganizowane przez Talaata Paszę i jego popleczników, mogły być sądzone.

Niestety, nie tylko Lemkinowi zapadło w pamięć ludobójstwo Ormian. 22 sierpnia 1939 r., Hitler powiedział w przemówieniu do generałów Wehrmachtu:

Dżyngis Chan rzucił miliony kobiet i dzieci na rzeź z premedytacją i z lekkim sercem – historia widzi w nim tylko wielkiego założyciela państw. To, co mówią o mnie słabe cywilizacje zachodnioeuropejskie, nie ma dla mnie żadnego znaczenia. Wydałem rozkaz – i każę rozstrzelać każdego, kto wyrazi choć jedno słowo krytyki – że celem wojny nie jest osiągnięcie jakiejś linii geograficznej, ale fizyczna eksterminacja wrogów. Obecnie tylko na wschodzie umieściłem oddziały SS Totenkopf, dając im rozkaz nieugiętego i bezlitosnego zabijania wszystkich mężczyzn, kobiet i dzieci polskiej rasy i języka, bo tylko tą drogą zdobyć możemy potrzebną nam przestrzeń życiową. Kto w naszych czasach jeszcze mówi o eksterminacji Ormian?

Chociaż nie wszyscy historycy potwierdzają autentyczność „cytatu armeńskiego” Hitlera, niedługo potem eksterminacyjne plany wobec Żydów i Słowian miały wejść w życie.

Jesienią 1939 r. Lemkin zdołał opuścić zaatakowaną przez Niemcy Polskę, przez Litwę dotarł do Szwecji, a potem przez Związek Radziecki i Japonię przedostał się do USA. Podczas wojny bezskutecznie starał się zwrócić uwagę rządów Stanów Zjednoczonych na trwającą Zagładę europejskich Żydów. Definicję ludobójstwa, nazwanego przez niego genocide, przedstawił w pracy Axis Rule in Occupied Europe. Laws of Occupation, Analysys of Government, Proposals for Redress, wydanej w 1944 r. w USA (polski przekład Rządy państw Osi w okupowanej Europie. Prawa okupacyjne, analiza rządzenia, propozycje zadośćuczynienia opublikowano dopiero w 2013 r.).

W swojej teorii ludobójstwa Lemkin zwracał uwagę na dążenie władzy stosującej taką politykę zarówno do fizycznej eksterminacji ludności (np. danej grupy etnicznej), jak i dążenie do zniszczenia jej kultury. „Ludobójstwo” to zaproponowany przez niego, zupełnie nowy termin, ukształtowany na podobieństwo anglojęzycznych pojęć zabójstwa (homicide) czy dzieciobójstwa (infanticide). Termin został szybko podchwycony przez gazety, a potem wykorzystano go w aktach oskarżenia wobec nazistowskich przywódców podczas procesów norymberskich. Był to częściowy sukces Lemkina, jednak ówcześnie ludobójstwo rozumiano jeszcze w zawężony sposób jako zbrodnie popełnione jedynie w czasie wojny i na przedstawicielach innego narodu. Prawnik prowadził dalsze zabiegi o uznanie rozszerzonej definicji ludobójstwa na poziomie międzynarodowym.

Po kilku latach rozmów i hamowaniu jego inicjatywy przez delegacje ZSRR, Wielkiej Brytanii i państw arabskich, w grudniu 1948 r. ONZ przyjęła Konwencję w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. W dokumencie tym ludobójstwo uznaje się za zbrodnię popełnianą zarówno w czasie pokoju, jak i podczas wojny. Dotyczy ono „czynów dokonanych w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych”, do których włączono m.in. porywanie dzieci eksterminowanej grupy ludności.

Rodzice Lemkina zostali zamordowani w Treblince w 1942 r. Spośród pięćdziesięciorga jego najbliższych krewnych Zagładę przeżył tylko brat.

Po wojnie Lemkin został profesorem prawa międzynarodowego na Uniwersytecie Yale. Doskonale wykształcony erudyta, znający – według niektórych źródeł – kilkanaście języków, poświęcił całe swoje życie stworzeniu definicji ludobójstwa. Zmarł przedwcześnie w Nowym Jorku 28 sierpnia 1959 r.

Źródła:

Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 9 grudnia 1948 r. (ratyfikowana zgodnie z ustawą z dnia 18 lipca 1950 r.), Dz.U. 1952 nr 2 poz. 9, http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19520020009

Sam McFarland, Katarzyna Hamer, Jak ludobójstwo zostało uznane za zbrodnię: dziedzictwo Rafała Lemkina, „Civitas et Lex” nr 2 (10) (2016), s. 69–85.

Jean-Louis Panné, Kilka uwag na temat genezy pojęcia „ludobójstwo”, „Pamięć i Sprawiedliwość” 6/1 (11) (2007), s. 373–382.