Aktualności

Wybuch Castle Bravo, 1 marca 1954 r.  /  United States Department of Energy

Józef Rotblat urodził się 4 listopada 1908 r. w rodzinie Zelmana i Szajndli Rotblatów (Rothblattów) zamieszkałej przy ul. Miłej 64 w Warszawie[1]. Ojciec Rotblata uwzględniony był w spisie adresów jako urzędnik i furman[2], w domu mówiło się po żydowsku i po polsku. W 1914 r. Rotblatowie przenieśli się do kamienicy przy ul. Nowolipki 53. Józef poszedł do żydowskiej szkoły religijnej, chederu, ale jej nie ukończył; został elektrykiem.

W 1928 r. rozpoczął naukę fizyki w Wolnej Wszechnicy Polskiej, uczelni, która nie wymagała matury (zdał ją dopiero w 1931 r.). Współpracował z wybitnym polskim fizykiem radiologiem Ludwikiem Wertensteinem, który zaprosił go do Pracowni Radiologicznej przy ul. Śniadeckich 8 – tam naukowcy, pracując za darmo i z własnej kieszeni finansując zakup potrzebnego sprzętu, w czasie wolnym prowadzili badania nad promieniotwórczością[3]. W 1938 r. został doktorem fizyki Uniwersytetu Warszawskiego, ponieważ nie mógł doktoryzować się na Wolnej Wszechnicy Polskiej[4]. Badał nieelastyczne rozpraszanie neutronów, wyniki doświadczeń ogłaszał w prestiżowym czasopiśmie naukowym „Nature”.

W 1939 r. Rotblat rozpoczął studia w Liverpoolu pod kierunkiem Jamesa Chadwicka, odkrywcy neutronów. Jego pensja nie wystarczała na utrzymanie żony, co miało fatalne konsekwencje. Dopiero w sierpniu 1939 r., po otrzymaniu podwyżki, powrócił do Polski, by wobec groźby wybuchu wojny zabrać do Anglii żonę, Tolę (z domu Grin). Tola była wtedy tuż po operacji wyrostka robaczkowego, więc nie mogła odbyć podróży – 31 sierpnia Józef samotnie wrócił do Liverpoolu. W 1940 r. Toli nie udało się przedostać do Włoch, skąd chciała uciec do Anglii. Rok później znalazła się w getcie w Lublinie, zaś reszta rodziny Rotblata – w sumie sześć osób – została uwięziona w getcie warszawskim. Przetrwali wielką deportację z lata 1942 r. i po opuszczeniu getta dzięki łapówkom przedostali się do Śródborowa pod Otwockiem. Przez szesnaście miesięcy, aż do nadejścia Armii Czerwonej w sierpniu 1944 r., ukrywali się w willi Józefa i Aleksandry Jaworskich. Tola zginęła w Bełżcu lub na ulicach Lublina podczas likwidacji tamtejszego getta w marcu lub kwietniu 1942 r. Józef chciał zaciągnąć się do RAF-u, żeby móc polecieć do żony do okupowanej Polski, ale nie udało mu się spełnić tych planów[5]. O śmierci żony dowiedział się dopiero w 1945 r.

Na początku wojny, z polecenia Chadwicka, Rotblat został współpracownikiem projektu Tube Alloys („Stopy Rur”), czyli brytyjskiego programu budowy bomby atomowej. W lutym 1944 r. dołączył do zespołu projektu Manhattan – amerykańskiego programu jądrowego. Badania te miały najwyższy priorytet wojskowy – alianci obawiali się, że jeśli Niemcy wygrają wyścig atomowy, będą mieli szansę zatriumfować w wojnie. Stało się inaczej i Amerykanie szybko zostawili Niemców w tyle, co zniechęciło Rotblata do prac nad projektem – zrozumiał, że państwo Hitlera upadnie nawet bez uderzenia jądrowego. W marcu 1944 r. Rotblat dowiedział się w prywatnej rozmowie od generała Leslie Grovesa, dyrektora Projektu Manhattan, że budowa bomby atomowej ma służyć podporządkowaniu Związku Radzieckiego Stanom Zjednoczonym[6]. Wydało mu się to zdradą sojuszniczego państwa, które dźwigało główny ciężar walk z Niemcami. W 1945 r., jeszcze przed zrzuceniem bomb atomowych na Japonię, zrezygnował z udziału w projekcie – jako jedyny uczestnik, wycofał się z badań z przyczyn etycznych.

Jeszcze od 1944 roku, chociaż Rotblat nie miał żadnych związków z komunistami, FBI śledziła go z podejrzeń o szpiegostwo na rzecz ZSRR. Przed odejściem z projektu Manhattan ktoś złożył fałszywy donos na Rotblata, oskarżając go o przekazywanie informacji Sowietom. Program atomowy realizowano w ścisłej tajemnicy; mimo to, Klaus Fuchs, fizyk pochodzenia niemieckiego, uczestnik także projektu Tube Alloys, wykradł kluczowe informacje dla Związku Radzieckiego. Choć polski fizyk przyjaźnił się z Fuchsem, nie miał żadnych związków z komunizmem i oskarżenia pod jego adresem były nieprawdziwe.

Po sierpniu 1945 r. i zrzuceniu bomb atomowych na Hiroszimę i Nagasaki Rotblat postanowił zaangażować się w ruch pacyfistyczny: „zdecydowałem, że użyję całej mojej energii i czasu, by nie powtórzyło się użycie broni atomowej”[7]. Porzucił brytyjski program atomowy i zaangażował się w badania nad medycznym zastosowaniem radioaktywności. W 1957 r. założył Pugwash Conferences on Science and World Affairs (Konferencja Pugwash w Sprawie Nauki i Problemów Światowych; nazwa pochodzi od wioski w kanadyjskiej Nowej Szkocji) – pacyfistyczną organizację uczonych. Powstała ona dzięki manifestowi Russella-Einsteina z 1955 r., napisanemu przez brytyjskiego filozofa Bertranda Russella i sygnowanemu przez szereg wybitnych naukowców, na czele z Einsteinem, i samego Rotblata. Impulsem dla Russella, któremu doradzał Rotblat, były kolejne amerykańskie testy jądrowe, o wielokrotnie większej mocy niż ładunki użyte w 1945 r., oraz przypadki ofiar śmiertelnych skażenia radioaktywnego, do których doszło po próbnych wybuchach na atolach Pacyfiku[8]. Rotblat, jako specjalista od fizyki nuklearnej, pomógł ustalić, że marynarze japońskiego kutra rybackiego Daigo Fukuryū Maru zmarli po zatruciu opadem radioaktywnym z testu termojądrowego Castle Bravo, podjętego przez USA na atolu Bikini 1 marca 1954 r. Wobec wyprodukowania przez Związek Radziecki w 1949 r. własnej bomby jądrowej, pojawiła się perspektywa konfliktu grożącego zagładą całego świata. Manifest nawoływał do rezygnacji ze zbrojeń słowami: “Apelujemy, jako istoty ludzkie do innych istot ludzkich: pamiętajcie o swoim człowieczeństwie, a zapomnijcie o wszystkim innym”[9]. Pugwash pozostał w okresie zimnej wojny elitarnym ruchem naukowców z całego świata i obu stron żelaznej kurtyny, uczestniczącym w licznych negocjacjach na rzecz rozbrojenia i pokoju.

Rotblat szefował organizacji Pugwash od 1957 do 1995 roku, kiedy otrzymał razem z nią Pokojową Nagrodę Nobla. „Nic nie wskazuje na to, że świat bez broni nuklearnej stałby się niebezpieczny. Przeciwnie, byłby bezpieczniejszy”[10] – mówił w wykładzie noblowskim zatytułowanym cytatem z manifestu: „Pamiętajcie o swoim człowieczeństwie”.

Józef Rotblat zmarł 31 sierpnia 2005 r. w wieku 96 lat.

Przypisy:

[1] Marek Górlikowski, Noblista z Nowolipek. Józefa Rotblata wojna o pokój, Kraków 2018, s. 453. Podstawowe informacje z życie Rotblata: tamże, s. 453–460.

[2] Tamże, s. 104.

[3] Tamże, s. 134.

[4] Tamże, s. 144.

[5] Tamże, s. 322.

[6] Tamże, s. 68–69.

[7] Za: tamże, s. 275.

[8] Tamże, s. 342–347.

[9] Sandra Ionno Butcher, The Origins Of The Russell-Einstein Manifesto, “Pugwash History Series” No. 1, May 2005, https://pugwashconferences.files.wordpress.com/2014/02/2005_history_origins_of_manifesto3.pdf, dostęp 31.08.2020.

[10] Joseph Rotblat, Remember Your Humanity [Nobel Lecture], https://www.nobelprize.org/prizes/peace/1995/rotblat/lecture/, dostęp 31.08.2020, tłum. P.B.