Aktualności

Osadnictwo żydowskie na Podlasiu pojawiło się w XV wieku. W 1522 roku wojewoda tykociński Olbracht Gasztołd sprowadził do Tykocina dziewięć żydowskich rodzin, które założyły kahał i kirkut. Od tego czasu to właśnie Tykocin stał się centrum społeczności żydowskiej oraz największą gminą żydowską Podlasia.

Pierwsza wzmianka o Żydach zamieszkujących natomiast białostockie włości pochodzi z 1658 roku. W Białymstoku nie obowiązywał przywilej De non tolerandis Judaeis, ponadto miasto obdarzone przywilejami fiskalnymi było zachęcającym miejscem osiedlenia.

Żydzi otrzymali od białostockiego proboszcza dzierżawę terenu pod budowę synagogi. Znajdowała się ona przy ulicy Bożniczej (obecnie Suraskiej) i została ufundowana częściowo przez żonę hetmana Branickiego. Murowany budynek wzniesiono w latach 1711–1718 na planie prostokąta, do którego przylegały przybudówki wybudowane pod koniec XVIII wieku mieszczące babińce.

Żydów, na równi z innymi mieszkańcami miasta, obowiązywało płacenie świadczeń, takich jak opłaty za place oraz podatki. Wspólnie z katolikami brali udział w patrolach nocnych strzeżących miasta przed pożarami i kradzieżami. Nie piastowali jednak urzędów publicznych i nie zasiadali w ławie miejskiej, chociaż przewodniczący gminy uczestniczył w wyborze władz miasta. Zawody, jakimi trudnili się białostoccy Żydzi są typowe dla pozostałego obszaru ziem polskich i wynikają ze specyfiki religii żydowskiej. Były to zatem: rzeźnik (rytualny ubój zwierząt parzystokopytnych), piekarz (koszerne reguły wypieku chleba) i rzemieślnik (właściwe uszycie odzieży). 

W 1807 roku Białystok stał się częścią Imperium Rosyjskiego jako tzw. Obwód Białostocki. Restrykcyjne ustawy carskie wyznaczyły strefę osiedlenia na terytorium dawnej Rzeczpospolitej, co spowodowało szybki wzrost liczebności społeczności żydowskiej w Białymstoku. W tym czasie w mieście znajdowało się już 9 bożnic i domów modlitwy. Przyrost demograficzny został zahamowany w latach 30. XIX wieku przez epidemię cholery.

Ludność żydowska padła ofiarą represyjnej polityki trzech państw zaborczych, która polegała na pozbawieniu jej dotychczasowych przywilejów. Białostoccy handlarze i bankierzy wzbogacili się na pośrednictwie w handlu między zaborami, a wysokie cła zachęciły innych do przeniesienia swoich zakładów i fabryk z Królestwa Polskiego do Białegostoku. W połowie XIX wieku dynamiczny rozwój osiągnął przemysł włókienniczy – co druga miejscowa tkalnia należała do przedsiębiorcy żydowskiego.

Narastały jednak antagonizmy narodowościowe, których eskalacja miała miejsce w 1906 roku. W dniach 14–16 czerwca doszło do pogromu białostockich Żydów, w wyniku którego zginęło 82 wyznawców judaizmu.

14 czerwca 1906 roku w Białymstoku poprowadzone zostały dwie duże procesje religijne: prawosławna, upamiętniająca włączenie unitów do Cerkwi, oraz katolicka procesja Bożego Ciała, na którą władze carskie zezwoliły po raz pierwszy od 65 lat. Podczas przemarszu katolików eksplodowała bomba, równocześnie – wedle doniesień władz – do prawosławnych zaczęto strzelać z domów żydowskich. Wybuchła panika i zamieszki, w których brali udział głównie sprowadzeni spoza miasta robotnicy i wojsko. Życia i majątków żydowskich broniły grupy organizowane przez Bund i inne żydowskie organizacje socjalistyczne. Pogrom skończył się wraz z wycofaniem się wojsk carskich z miasta.

Pogrom białostocki jest zaliczany do fali przemocy antyżydowskiej w latach 1903–1906, której ofiarą padło około 2 tysięcy Żydów. 

Na przełomie wieków ukształtował się podział przestrzenny miasta – domy i place żydowskie znajdowały się w rynku i centralnej części miasta w rejonie ulic Lipowej, Mikołajewskiej i Suraskiej. Ze względu na zły stan budowli, starą synagogę rozebrano w latach 1906–1908. W latach 1909–1913, na jej miejscu, wybudowana została Wielka Synagoga według projektu Samuela J. Rabinowicza. Okazały budynek był połączeniem stylów neogotyckiego i neobizantyjskiego, a zdobiła go masywna kopuła o średnicy 10 metrów.

W czasie I wojny światowej polscy i żydowscy mieszkańcy Białegostoku nawiązali współpracę niosąc pomoc potrzebującym. Tworzyli ochronki dla dzieci, stołówki i noclegownie. W tym czasie, po opuszczeniu miasta przez wojsko rosyjskie, związki młodzieży polskiej i żydowskiej powołały do istnienia bibliotekę miejską, która nosiła imię słynnego żydowskiego pisarza – Szolema Alejchema.

Powojenna stabilizacja nie trwała w Białymstoku długo. W odwecie za przegraną bitwę warszawską, wycofująca się Armia Czerwona dopuściła się mordu na 16 białostoczanach – obywateli różnych stanów i narodowości. 

Populacja Żydów w Białymstoku charakteryzowała się tendencjami wzrostowymi — z 1 890 w 1788 roku do 41 905 w roku 1897, co dawało odpowiednio 46 i 63,5 procent ogółu mieszkańców miasta. Pierwszy jej spadek zanotowano 1936 roku, społeczność żydowska stanowiła 43 procent mieszkańców Białegostoku. Wskazać można kilka przyczyn tego zjawiska. Mniej ortodoksyjni wyznawcy judaizmu ulegali szybszej polonizacji i asymilowali się do polskiego społeczeństwa. Idee syjonistyczne sprawiły, że część wyemigrowała do Izraela, a inni do państw Ameryki Północnej i Południowej. Recesja i światowy kryzys finansowy lat 30. XX wieku spowodowały spadek dochodów w przemyśle włókienniczym i przyśpieszyły decyzje o wyjeździe w poszukiwaniu pracy. Ponadto przyczyniły się również czynniki polityczne – środowisko żydowskie było podzielone światopoglądowo i zantagonizowane. Partie ortodoksyjne nawoływały do zachowania religijnej i narodowej tożsamości, natomiast syjoniści zachęcali do emigracji do Izraela i budowy tam państwa żydowskiego. Było to skrajnie sprzeczne z ideami bundowców, dla których to Polska była ojczyzną. 

Pogorszyły się również stosunki między Polakami a Żydami, u podłoża tego konfliktu leżały przyczyny gospodarcze, a nie polityczne czy kulturowe. Radykalizacja nastrojów spowodowana była dodatkowo bojkotem handlu żydowskiego oraz ustawy z 1938 roku o zniesieniu uboju rytualnego. Mimo to, społeczność żydowska aktywnie uczestniczyła w rozwoju lokalnej kultury – w kinach odbywały się projekcje filmów w języku jidysz, a na polskich i żydowskich deskach teatralnych wystawiano przedstawienia teatru żydowskiego „Gilarino” oraz kolejne premiery sztuk w języku hebrajskim. Powstawało coraz więcej szkół, klubów sportowych (Żydowski Klub Sportowy, Makabi czy Morgensztern) i towarzystw filantropijnych. Ponad cztery wieki polsko-żydowskiego sąsiedztwa zostawiły trwałe ślady w przestrzeni miejskiej, kulturze i strukturze społecznej Białegostoku. Niestety większość z nich bezpowrotnie zginęła w wyniku wojny i okupacji.