Aktualności

Rodzina Hescheles we Lwowie, wiosna 1941 r. Zdjęcie wykonane krótko przed inwazją Niemiec na ZSRR w celu wyjazdu do Palestyny. Henryk Hescheles, ojciec Janiny, został zamordowany 30 czerwca 1941 r. w pierwszym z pogromów lwowskich. Matka, Amalia, została zamordowana podczas likwidacji getta lwowskiego w czerwcu 1943 r.

Zbiory Janiny Hescheles-Altman, zdjęcie ze zbiorów Ghetto Fighters’ House w Izraelu/Courtesy of the Ghetto Fighters’ House Archives, Israel

Janka urodziła się w 1931 r. we Lwowie. Jej ojciec, Henryk Hescheles (1886-1941), był współzałożycielem, a później redaktorem naczelnym dziennika „Chwila” – popularnej gazety żydowskiej o nastawieniu narodowosyjonistycznym, wydawanej w latach 1919-1939 po polsku. Matka, Amalia z d. Blumenthal (1903-1943), przed wojną pracowała jako nauczycielka hebrajskiego.

Do września 1939 r. rodzina Heschelesów mieszkała we Lwowie przy ul. Podwale 3. W tym samym domu, dwie kondygnacje niżej – na pierwszym piętrze – mieściła się redakcja „Chwili”, na parterze zaś – drukarnia. Janka od dzieciństwa stykała się więc z ludźmi należącymi do elity społeczności żydowskiej miasta: działaczami społecznymi, dziennikarzami i współpracownikami gazety. Wcześnie nauczyła się czytać; miała sporo własnych książek – po wielu latach pamiętała wśród nich wiersze dla dzieci Juliana Tuwima i Jana Brzechwy, rodzice prenumerowali dla niej też „Chwilkę”, „Płomyk” i „Płomyczek”; w okresie sowieckiej okupacji miasta czytała już „dorosłą” poezję Adama Asnyka i Adama Mickiewicza, korzystała też z biblioteki. Od czasów getta sama również zaczęła pisać wiersze.

Wiersze Janiny Hescheles-Altman z lat wojny, zbiory Ghetto Fighters’ House w Izraelu/Courtesy of the Ghetto Fighters’ House Archives, Israel

Obydwoje rodzice Janki zginęli w czasie Zagłady. Ojciec – w lipcu 1941 r., w pierwszych dniach okupacji niemieckiej Lwowa, został zamordowany w trakcie pogromu zwanego „akcją więzienną”. Matka – po likwidacji getta lwowskiego i wywiezieniu części jego więźniów na śmierć, wraz z innymi pracownikami szpitala gettowego przeniesionymi do obozu janowskiego popełniła samobójstwo. Janka po nieudanych próbach znalezienia schronienia wśród ludności nieżydowskiej zdecydowała się na powrót do obozu janowskiego – niemieckiego obozu pracy, obozu koncentracyjnego i miejsca eksterminacji, w którym zamordowano co najmniej kilkadziesiąt tysięcy osób.

Została tam dopuszczona do udziału w konspiracyjnych zebraniach literackich organizowanych przez Michała Maksymiliana Borwicza, literata i działacza PPS. Partyjni koledzy Borwicza, którzy we wrześniu 1943 r. pomogli mu w ucieczce z obozu, niedługo potem, w październiku na jego prośbę wydostali ze Lwowa również Jankę. Po ucieczce znalazła się ona w Krakowie, gdzie kilkakrotnie zmuszona była zmieniać adresy. Ostatecznie trafiła do sierocińca prowadzonego przez Jadwigę Strzałecką, najpierw w Poroninie, a po przeprowadzce – w Sopocie; pozostała w nim aż do matury. W 1950 r. wyemigrowała do Izraela. Ukończyła chemię w Izraelskim Instytucie Technologii Technion w Hajfie. Pod koniec studiów założyła rodzinę. Jej późniejsza kariera naukowa związana była właśnie z Technionem, ale także z Instytutem Weizmanna w Rechowot oraz Uniwersytetem w Monachium.

Janka przez całe życie pisała. Jej książki wychodziły przede wszystkim po hebrajsku (polskie wersje tytułów: „Oni jeszcze żyją” (1967), „Co będzie jutro?” (1972), „Złoto – z wnętrza ziemi w przestrzeń międzyplanetarną” (1977), „Złotowłosa” (1991), „Biała Róża – studenci i intelektualiści w Niemczech przed dojściem Hitlera do władzy i później” (2007)). Trwałe miejsce w kanonie dziecięcych świadectw Zagłady zajmuje jej publikacja Oczyma dwunastoletniej dziewczyny, po raz pierwszy ogłoszona drukiem w 1946 r. nakładem Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej w Polsce. Pozycja została także wydana w przekładzie na język ukraiński (2011), hiszpański (2014), kataloński (2015), fiński (2015), francuski (2016), hebrajski (2016) i angielski (2020); po niemiecku wydrukowano ją na przełomie lat 50. i 60. kilkakrotnie w tomach zbiorowych, w 2019 r. – jako samodzielną pozycję.

Karta rejestracyjna Janiny Hescheles jako Ocalałej z Zagłady, 1945 r., Centralny Komitet Żydów w Polsce. Zbiory ŻIH

Oczyma dwunastoletniej dziewczyny ukazało się powtórnie po polsku w 2015 r., w serii „Wydanie Krytyczne Prac Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej” publikowanej w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie[1]. Przy okazji przygotowań książki do edycji poznałam Jankę. Początkowo intensywnie kontaktowałyśmy się przez internet, wiosną 2014 r. spędziłam kilka dni w jej domu w Hajfie, gdzie pracowałyśmy nad książką, ale też po prostu spędzałyśmy ze sobą czas. Miałam wtedy silne poczucie, że Janka nosi w sobie ciężar pamięci wojennych przeżyć, że swoje ocalenie tratuje jako swoisty dług – wobec tych, którym przetrwać się nie udało, tych, którzy jej pomogli, ale też wobec świata i ludzi w ogóle. W Epilogu dopisanym na użytek nowego wydania okupacyjnych wspomnień sama później zanotowała:

Zegar biologiczny posuwa się powoli, osłabia wzrok i słuch, zaciera pamięć. Po przekroczeniu osiemdziesiątego roku życia pokolenie II wojny światowej zbliża się do naturalnego końca. Zwyczajem starych ludzi powracam w wyobraźni do miasta mojego dzieciństwa, do ludzi, ktόrzy pozostali mi bliscy, z poczuciem, że oni jeszcze żyją, że pozostaną częścią bolesnej ludzkiej historii, o ktόrej świat nie zapomni. Równocześnie mój Lwów jest nie tylko w określonym geograficznie miejscu i nie tylko jest przeszłością, lecz dziś mój Lwów jest wszędzie, gdzie życie ludzi ulega destabilizacji, gdzie ludzie tracący w brutalnych warunkach rodziny zmuszeni są opuszczać rodzinne wioski i miasta.[2]

Kiedy spotkałam Jankę, z postury wciąż, a może znów przypominała dziewczynę: była drobna, krucha, ale o mocnej, prężnej postawie. Zdecydowana, pełna energii i planów, ciekawa innych i siebie. Imponowała wewnętrzną siłą. Była baczną i krytyczną obserwatorka rzeczywistości, nigdy – obojętną. W świat wokół angażowała się całą sobą – niestrudzenie zajmowała stanowisko, uczestniczyła w demonstracjach, działała w ruchach kobiecych i pokojowych. Bezkompromisowa i odważna, potrafiła twardo bronić swoich racji, a jednocześnie pozostawała nieustająco otwarta, wrażliwa na innych, troskliwa. Skromna, ujmowała prostotą, bezpośredniością i ciepłem. Kto trafił w orbitę jej bliskich, pozostawał w niej już do końca…

Niech jej dusza będzie związana będzie w węzeł życia.

Przypisy:

[1] Zob. J. Hescheles, Oczyma dwunastoletniej dziewczyny, (tekst został opatrzony posłowiem Piotra Laskowskiego, w książce przedrukowano także fragmenty przedmowy do drugiego wydania katalońskiego pióra Guillema Calaforry, tłumacza i eseisty, zasłużonego dla przywrócenia pamięci o wspomnieniach Janki, oraz młodzieńcze wiersze Janki), Warszawa 2015. W serii ukazały się ponadto następujące książki: Sz. Datner, Walka i zagłada białostockiego ghetta, (z posłowiem Katrin Stoll i przypisami Ewy Rogalewskiej), Warszawa 2014; N.E. Szternfinkiel, Zagłada Żydów Sosnowca, (z posłowiem i przypisami Aleksandry Namysło), Warszawa 2016, S. Otwinowski, Wielkanoc, (z tekstami Doroty Jareckiej, Anny Kuligowskiej-Korzeniewskiej oraz Tomasza Żukowskiego), Warszawa 2018; M. Baleberyszski, Likwidacja getta wileńskiego, (z posłowiem i przypisami Ewy Rogalewskiej), Warszawa 2018, G. Taffet, Zagłada Żydów żółkiewskich, (z posłowiem i przypisami Natalii Aleksiun), Warszawa 2019 oraz L. Zylberberg, Żyd z Klimontowa opowiada…, B. Szwarcman-Czarnota tłum., (z posłowiem i przypisami Adama Kopciowskiego), Warszawa 2021.

[2] J. Hescheles Altman, Epilog w: J. Hescheles, Oczyma dwunastoletniej dziewczyn…, s. 158.