Aktualności

Gustave-Marie Greux, Pascha żydowska, akwaforta, przed 1900 / Polona

Pesach to jedna z najstarszych uroczystości religijnych w tradycji judaizmu. Dla Żydów Pesach jest wielkim świętem wolności, obchodzonym na pamiątkę wyjścia z niewoli egipskiej pod wodzą Mojżesza. Symbolizuje także zapowiedź odkupienia świata w chwili przyjścia Mesjasza. Obchody zaczynają się 15 dnia miesiąca nisan (marzec-kwiecień) i trwają w Izraelu siedem dni, a w diasporze osiem. Najbardziej uroczyste dni to w diasporze pierwsze dwa i ostatni, natomiast w Izraelu tylko pierwszy i ostatni dzień świąt. Dzielący je okres to półświęta, w czasie których można wykonywać lekką pracę.

Przygotowania do Pesach trwają wiele dni. Łączy się to z koniecznością „wykoszerowania” całego gospodarstwa domowego: kuchni, naczyń, garnków i spiżarni, aby stały się koszer szel Pesach, zdatnymi do przygotowania i obchodów święta Pesach. Należy pamiętać, że oprócz zawsze obowiązujących zasad koszerności (między innymi zakazu spożywania mięsa zwierząt nieparzystokopytnych i krwi oraz łączenia produktów mlecznych z mięsnymi), dodatkowo przez osiem dni Pesach nie wolno ani jeść, ani nawet posiadać produktów kwaśnych i podlegających fermentacji.

Jest to podyktowane surowym nakazem zawartym w Księdze Wyjścia: „Dzień ten będzie wam dniem pamiętnym i będziecie go obchodzili jako święto Pana; będziecie go obchodzili przez wszystkie pokolenia jako ustanowienie wieczne. Przez siedem dni jeść będziecie przaśniki. Już pierwszego dnia usuniecie kwas z domów waszych, bo każdy, kto od pierwszego do siódmego dnia jeść będzie to, co kwaszone, usunięty będzie z Izraela” (Księga Wyjścia 12:14-15).

Tak więc w Święto Przaśników zakazane jest jedzenie i posiadanie chleba wypieczonego na zakwasie czy na drożdżach, zwanego chamec (po hebrajsku „kwas”). Pojęcie to rozciągnięto na wszystkie produkty kwaśne (jak na przykład ocet, soki z owoców cytrusowych) oraz wszelkie pokarmy uzyskiwane drogą fermentacji. Zabronione są więc jakiekolwiek kiszone warzywa, marynaty z octem, a także alkohol pędzony ze zbóż, wina gronowe i owocowe, a także wszystkie zboża, które mogą ulec zepsuciu i skwaśnieniu: ryż, kukurydza, ziarno siewne oraz wszelkie typu mąki i kasze. Tych produktów należy się bezwzględnie pozbyć, usunąć je z domu, aby był czysty na czas świętowania.

Jedynym pieczywem, jakie wolno jeść w tym czasie, jest maca, czyli cienkie podpłomyki (przaśniki) zagniecione z mąki pszennej i wody, których wyrabianie i pieczenie nie może trwać dłużej niż 18 minut, gdyż po tym czasie zaczyna się już proces fermentacji ciasta.

Ostatnim etapem przygotowań przedświątecznych jest szukanie chamecu, zwane po hebrajsku bdikat chamec, czyli usuwanie najdrobniejszych okruszyn pieczywa ze wszystkich kątów. Sprząta się wówczas jak najstaranniej cały dom, wytrzepuje pościel i materace (przecież niektórzy jedzą w łóżku), kartkuje książki (są tacy, co jedzą przy czytaniu), przetrząsa kieszenie ubrań w poszukiwaniu okruszków, odsuwa się meble i dokładnie wymiata wszelkie zakamarki domu. Na koniec bdikat chamec zgarnia się gęsim piórem na szufelkę wszystkie znalezione drobiny i pali je w ogniu. Wtedy dopiero dom uznaje się za czysty od zakwasu.

Pierwsze dwa i ostatni wieczór są obchodzone bardzo uroczyście, w myśl biblijnego zalecenia: „Pierwszego dnia i siódmego dnia będzie u was święte zgromadzenie, w tych dniach nie wolno wykonywać żadnej pracy. Tylko to, co każdy potrzebuje do jedzenia wolno wam przygotowywać” (Księga Wyjścia 12:16).

Wieczerza, do której zasiadają wszyscy członkowie rodziny, nosi nazwę wieczerzy sederowej. Seder po hebrajsku znaczy porządek. Każdy element obchodów Pesach jest rytualnie określony, uporządkowany, ma swoje miejsce i czas określony tradycją. W trakcie sederu czyta się Hagadę na Pesach, tekst opowiadający historię wyjścia Żydów z Egiptu, związanych z tym dziesięciu plag egipskich oraz cudów czynionych przez Mojżesza.

Ojciec, głowa rodziny, zasiada w fotelu na honorowym miejscu przy stole, oparty lewym łokciem na poduszkach, i rozpoczyna czytanie Hagady, dopełniając wszystkich nakazanych tradycją rytuałów, do których należy przypominanie historii niewoli egipskiej oraz rozkazów dawanych przez Boga Mojżeszowi. Przebieg sederu jest bowiem od początku do końca uświęcony tradycją, od wieków niezmienną i nienaruszalną. Jego myślą przewodnią jest właśnie utrwalanie świadomości Narodu, przekazywanie z pokolenia na pokolenie tej samej prawdy o konieczności zdobywania wolności, zachowania tożsamości i kultywowania tradycji.

Wieczerza sederowa wymaga przygotowania tradycyjnych potraw, podawanych na specjalnym półmisku. Należą do nich:

• trzy, położone jeden na drugim, kawałki macy, które symbolizują kohenów (kapłanów), lewitów (członków służby świątynnej) i resztę Izraelitów, czyli w sumie całość narodu żydowskiego;
• zeroa, kawałek pieczonego w ogniu mięsa z kością, na pamiątkę pieczonego jagnięcia, jakie spożywano przed wyruszeniem na pustynię;
• maror, czyli gorzkie zioła; na ogół są to kawałki ostrego chrzanu i sałata, które je się po zamoczeniu w słonej wodzie; symbolizują łzy i gorycz niewoli;
• bejca, jajko w skorupce, upieczone w gorącym popiele – to symbol odrodzenia;
• karpas, aromatyczne zioła; zwykle jest to nać pietruszki lub selera;
• charoset z kolei to słodka masa z tartych jabłek, mielonych orzechów i migdałów wymieszanych z odrobiną wina rodzynkowego; konsystencją ma przypominać glinę, z której niewolnicy żydowscy wyrabiali w Egipcie cegły.

Na stole ustawia się odświętną zastawę, używaną wyłącznie w czasie Pesach, która przez cały rok jest starannie przechowywana i chroniona, aby nie miała żadnej styczności z kwaśnymi produktami. Na środku stołu stawia się najpiękniejszy kielich, wypełniony po brzegi winem przeznaczonym dla proroka Eliasza, który tej nocy odwiedza wszystkie rodziny świętujące Pesach. Dlatego też zawsze należy zostawić drzwi wejściowe lekko uchylone. Tego dnia nie wolno odmówić gościny podróżnemu lub bezdomnemu, wierząc, że pod jego postacią może ukrywać się oczekiwany prorok.

Wypijane w czasie uczty cztery puchary wina przypominają cztery boskie obietnice wyzwolenia z niewoli: „Ja was wyprowadzę... Ja was wybawię... Ja was uwolnię... Ja was przyjmę...”. W trakcie obrzędu świątecznego najmłodsze dziecko zadaje cztery pytania o to, czym różni się ta noc od innych. Odpowiada na nie mężczyzna prowadzący seder, tłumacząc sens i historię tego święta. Na zakończenie uczty, przed odczytaniem ostatniej części Hagady, dzieci szukają afikomanu, czyli schowanego wcześniej przez dorosłych kawałka macy sederowej. Dziecko, które go odnajdzie, zostaje nagrodzone słodyczami.

Z sederem wiąże się też wiele tradycyjnych pieśni. Należy do nich między innymi Chag gadja („jedno koźlątko”). Piosenka opowiada o kupionym za dwie drobne monety koźlęciu, które zabił kot, którego zagryzł pies, który został obity kijem. Kij został spalony w ogniu, który został zalany później przez wodę, którą wypił wół. Wół został zabity przez rzeźnika, który zginął z ręki Anioła Śmierci. I wtedy pojawił się Najwyższy i zgładził Anioła Śmierci, gdyż Bóg jest potężniejszy niż śmierć. Prosta wyliczanka nabrała wymowy symbolicznej i religijnej, w której koźlę ma reprezentować Żydów prześladowanych przez narody świata.

Innym utworem śpiewanym w Pesach jest Ma achad − ani jodea („Cóż jest jedno? – Ja wiem!”), wyliczający po kolei najistotniejsze pojęcia religii i historii Żydów: jeden jest Bóg, dwie są tablice z Przykazaniami, trzech jest Praojców, cztery Pramatki, pięć jest ksiąg Tory, sześć jest ksiąg Miszny, siódmy jest szabat, w ósmym dniu życia jest obrzezanie, dziewięć miesięcy trwa ciąża, dziesięć jest Przykazań, jedenaście gwiazd we śnie widział Józef, dwanaście było pokoleń Izraela, trzynaście jest cech Najwyższego. Podobny charakter ma pieśń Dajenu („Wystarczyłoby nam”), która opowiada o łasce Boga i cudach, jakie uczynił podczas ucieczki Żydów z Egiptu. Wieczerza sederowa trwa do późna w noc, kończy się ją życzeniem le szana haba bi-Jeruszalaim − „przyszłego roku w Jerozolimie", co podkreśla wieczną tęsknotę i chęć powrotu do ojczyzny.

Od pierwszego wieczoru Pesach odlicza się omer. To jeden snop jęczmienia lub miara ziarna, które w czasach Świątyni składano w ofierze. Były to ofiary z tak zwanych pierwocin, czyli z pierwszych w danym roku żniw. Dopiero po złożeniu ofiary z tegorocznego ziarna wolno było spożywać świeżo dojrzałe plony. Przez siedem tygodni składano ofiarę z jęczmienia, dopiero pięćdziesiątego dnia, czyli w święto Szawuot, do Świątyni niesiono snopy świeżo zżętej pszenicy.

Tekst jest fragmentem publikacji Cykl życia. Święta i obrzędy Żydów polskich pod red. Pawła Fijałkowskiego wydanej przez Żydowski Instytut Historyczny.

Zobacz cykl grafik Józefa Budko do Hagady na Pesach w Centralnej Bibliotece Judaistycznej

Zobacz Hagadę Artura Szyka na portalu Delet