Aktualności

30 lipca 1942

Kiedy piszę ten list, siedzę w pracy, jest 30 lipca 1942 [r.], 6 wieczorem. Jestem całkowicie ubrany, mam ze sobą trochę jedzenia. Widzę, że biegną, schodzę szybko na ulicę i dowiaduję się, iż Smocza od Dzielnej do Gęsiej jest zablokowana przez żandarmerię. Moi rodzice mieszkają przy Pawiej 41. Pytam szybko, co się dzieje, i dowiaduję się, że [ulica] jest zablokowana. Nie znam losu moich rodziców. Czekam, aż będę mógł pobiec i zobaczyć, co z nimi. Oto słyszę krzyki. Idą. Jestem już na podwórzu. Był tylko strach.

Jestem już w lokalu i teraz idę do moich rodziców, zobaczyć, co się dzieje. Nie znam mego losu. Nie wiem, czy będę mógł wam opowiedzieć, co się stało dalej. Pamiętajcie: nazywam się Nachum Grzywacz.

3 sierpnia 1942

Sporządzam mój testament w czasie, który tu opisałem. Siedzę i czekam. Straciliśmy kontakt ze wszystkimi naszymi kolegami. Każdy działa na własną rękę, bo w żydowskim getcie panuje chaos. Drzewo zostało zrąbane i lata prawdziwej pracy obcięte. Ja, tow. Lichtensztajn i Graber postanowiliśmy opisać to, co się teraz dzieje. Wczoraj siedzieliśmy do późnej nocy, bo nie wiedzieliśmy, czy dożyjemy do dzisiaj, do 3 sierpnia 1942 [r.] 10 minut po wpół do drugiej kończę moje pisanie. Chcielibyśmy zostać wśród żywych nie z powodów osobistych, ale dla zaalarmowania świata.

DAWID GRABER

Dawid Graber urodził się w 1923 r. Uczył się w chederze, religijnej szkole dla dzieci, a potem w syjonistycznej szkole im. Borochowa. Graber angażował się w działalność młodzieżowych organizacji syjonistycznych.

Podczas wojny znalazł zatrudnienie w kuchni ludowej prowadzonej w szkole, gdzie kiedyś się uczył. Wkrótce jej dyrektor, Izrael Lichtensztajn, współpracownik Oneg Szabat, wciągnął go do pracy grupy. Praca na rzecz Archiwum stała się dla Grabera sensem jego życia. Pisząc swój testament, Dawid Graber miał 19 lat. Zginął prawdopodobnie podczas pierwszej akcji likwidacyjnej, latem 1942 r.

3 VIII 1942 [r.]

Piszę mój testament w czasie przesiedlania warszawskich Żydów. Trwa ono, bez przerwy, od 20 lipca. Teraz, kiedy to piszę, nie można wystawić nosa na ulicę. Również w mieszkaniach nie można czuć się pewnie. To już 14 dzień tego strasznego procederu. Prawie straciliśmy kontakt z innymi towarzyszami. Każdy działa na własną rękę. Każdy ratuje się, jak może. Zostaliśmy we trójkę: tow. Lichtensztajn, Grzywacz i ja. Postanowiliśmy napisać testamenty, zebrać trochę materiału z akcji wysiedleńczej i to zakopać. Musimy się spieszyć, bo nie jesteśmy pewni godziny… Wczoraj pracowaliśmy przy tym do późnej nocy. (…)

To, czego nie mogliśmy wykrzyczeć przed światem, zakopaliśmy w ziemi.

Poniedziałek, 3 sierpnia, 4 po południu

Jedna z sąsiednich ulic jest już zablokowana. Nastroje są straszne. Spodziewamy się najgorszego. Spieszymy się. Prawdopodobnie zaraz będziemy zakopywać ostatnią część. Towarzysz Lichtensztajn jest zdenerwowany, Grzywacz trochę się boi. Ja jestem obojętny. Podświadomie czuję, że wyzwolę się od wszystkich nieszczęść.

Do widzenia. Żebyśmy tylko zdążyli zakopać… Nawet w takim czasie o niczym nie zapomnieliśmy… Do ostatniej chwili jesteśmy przy pracy.

IZRAEL LICHTENSZTAJN

Izrael Lichtensztajn urodził się w 1904 w Radzyniu Podlaskim. Pochodził z rodziny kupieckiej. Po studiach w Żydowskim Seminarium Nauczycielskim w Wilnie podjął pracę nauczyciela gimnazjalnego, łącząc ją z ogromnym zaangażowaniem społecznym. Działał w żydowskich organizacjach kulturalnych i sportowych, propagował kulturę fizyczną w środowiskach robotniczych. Był żarliwym syjonistą, członkiem Poalej Syjon-Lewicy. Przez cały okres międzywojenny pisał, był sekretarzem redakcji czasopisma literackiego „Literarisze Bleter”, współpracował z najważniejszymi żydowskim dziennikami. Publikował w prasie bajki dla dzieci.

W 1932 roku przeniósł się z Wilna do Warszawy, gdzie został dyrektorem szkoły im. Bera Borochowa. W 1939 r. ożenił się z malarką i graficzką, Gelą Seksztajn. Po wybuchu wojny włączył się w samopomoc wśród Żydów warszawskich. Jako członek CENTOS-u (Związek Towarzystw Opieki nad Dziećmi i Sierotami), organizował tajne i jawne nauczanie, które po zamknięciu getta dokumentował dla Archiwum Ringelbluma. Wciąż pracował jako nauczyciel, należał do kierownictwa szkoły i kuchni dziecięcej przy ul. Nowolipki 68.

To w budynku tej szkoły została zakopana pierwsza część dokumentów Podziemnego Archiwum Getta Warszawy, wśród nich testament Lichtensztajna. Po wielkiej akcji likwidacyjnej Lichtensztajn brał udział w przygotowaniach do walki zbrojnej. Zginął z żoną i córeczką w pierwszych dniach powstania w getcie, w kwietniu 1943 roku.