Aktualności

Osoby nie będące Żydami mogą rozumieć Torę jako część Starego Testamentu. W judaizmie słowo „Tora” może oznaczać trzy rzeczy. Po pierwsze, Tora obejmuje pierwsze pięć ksiąg Biblii hebrajskiej – Pięcioksiąg Mojżeszowy – znanych w judaizmie jako Tora Pisana. Pięcioksiąg, jeśli jest używany w celach kultu, przybiera postać zwoju, który jest odczytywany w synagogach w poniedziałki, czwartki, szabat, Rosz Chodesz (pierwszy dzień nowego miesiąca w kalendarzu żydowskim), święta i dni postu. Słowo „Tora” może być również używane jako synonim Tanachu, na który składają się wszystkie 24 księgi Biblii Hebrajskiej. Wreszcie Tora może oznaczać całość żydowskiego nauczania, kultury i prawa. Reprezentuje to, co nie zostało zapisane w Pięciu Księgach Mojżesza i jest nazywane Torą Ustną.

Tora Ustna i Talmud

Prace nad Talmudem postępowały szybko, odkąd Szymon ben Szetach pokonał saduceuszy (początek I wieku p.n.e.) i  ostatecznie oczyścił z nich Sanhedryn (Wielkie Zgromadzenie Starszych, które posiadało uprawnienia sądownicze i ustawodawcze), pozostawiając tylko faryzeuszy[2]. Był to wyjątkowy czas w dziejach judaizmu, jednak nauczanie mędrców, których liczba wtedy znacznie się zwiększyła, jeszcze nie zostało wtedy spisane.

Tora Ustna była zapamiętywana i przekazywana ustnie z pokolenia na pokolenie, aż ostatecznie po zdobyciu Jerozolimy przez Rzymian w 70 roku n.e. i zniszczeniu Drugiej Świątyni podjęto decyzję o jej spisaniu. W tym czasie ludność żydowska została rozproszona i całemu narodowi groziło unicestwienie. Tora Ustna została zachowana najpierw w formie zwojów, a ostatecznie w formie książkowej[1]. Proces ten trwał od II do VI wieku.

Ortodoksyjni Żydzi wierzą, że przynajmniej część Ustnej Tory została przekazana przez Boga Mojżeszowi w tym samym czasie, w którym prorok otrzymał Pisaną Torę na Górze Synaj podczas wyjścia z Egiptu. Majmonides (1138-1204), jeden z największych średniowiecznych uczonych żydowskich, uznaje ten fakt za jedną z Trzynastu Zasad Wiary. Tora ustna składa się przede wszystkim z Miszny, skompilowanej w latach 200-220 n.e. przez rabina Jehudę ha-Nasi oraz Gemary, która jest zbiorem komentarzy i dyskusji dotyczących Miszny.

Talmud został napisany w języku hebrajskim i aramejskim i istnieje w dwóch wersjach. Pierwszą jest Talmud Babiloński, najczęściej studiowany, skompilowany przez uczonych w Mezopotamii (Babilonia) około 500 roku n.e., oraz Talmud Jerozolimski, skompilowany wcześniej, około 400 roku n.e., ale znacznie krótszy, niekompletny i w konsekwencji przez wieki znacznie rzadziej badany. Zwykle gdy mowa o „Talmudzie”, chodzi o Talmud Babiloński.

Cały Talmud składa się z 63 traktatów z komentarzami i notatkami na każdej stronie, zwanych Tosafot (hebr. „dodatki”), wskazujących, że komentarz był dodatkiem do komentarza Rasziego, rabbenu Chananela, rabina Jehoszuy Boaza i rabbenu Gerszoma. (Rabbenu to tytuł najbardziej szanowanych rabinów, czyli uczonych religijnych). Struktura Talmudu jest zgodna ze strukturą Miszny. Sześć Zakonów (głównych działów) Miszny zostało podzielonych na traktaty na bardziej szczegółowe tematach. Warto zauważyć, że ani Talmud Jerozolimski, ani Babiloński nie obejmują całej Miszny. Na przykład w obu wersjach omawiany jest tylko jeden traktat o prawach czystości rytualnej, czyli o Niddah (Prawa Czystości Rodziny).

Wycieczka po Talmudzie

Talmud jest podzielony na osiem głównych części. Na każdej stronie główny tekst składa się z Miszny (hebr. „powtórzenie”) i Gemary (aram. „studiowanie”). Gemara znajduje się poniżej Miszny jako analiza i opracowanie jej materiału. Tosafot to dodane w średniowieczu komentarze, ułożone według traktatów talmudycznych, pisane głównie we Francji, Hiszpanii i Niemczech między XII a XIV wiekiem.

Komentarz Rasziego znajduje się na prawo od Tosafot. Raszi (rabin Szlomo Icchaki) skompilował pierwszy kompletny komentarz do Talmudu. Obok znajduje się Mezoret Haszas (hebr. Przekazanie Sześciu Zakonów), indeks sporządzony przez rabina Jehoszuę Boaza w XVI wieku i uzupełniany przez kolejnych uczonych. Rabin Boaz przygotował także Tora Or, spis źródeł biblijnych wersetów cytowanych w Talmudzie. Ein Miszpat odwołuje się do praw talmudycznych, które można znaleźć we wczesnych kodeksach halachicznych: Miszna Tora, Sefer Micwot Gadol i Arba Turim (Tur). Ner micwa wylicza prawa cytowane w Ein Miszpat. Na każdej stronie znajdują się glosy, czyli poprawki tekstowe Akivy Egera (1761-1837), Gaona wileńskiego (1720-1797), Joela Sirkesa (1561-1640) i Nissima ben Yaakova (990-1062).

Numer strony, nazwa traktatu, numer rozdziału i nazwa rozdziału znajdują się na górze każdej strony.[3]

Czego Żydzi uczą się z Talmudu?

Talmud jest nadal szeroko studiowany w jesziwie, w synagodze podczas kolel (zaawansowane studiowanie Talmudu i literatury rabinicznej) lub pomiędzy modlitwami i w domu. Talmud obejmuje wszystkie tematy kluczowe dla życia Żydów, takie jak szabat, prawa Niddah, prawa Jom Tow (święta pochodzenia biblijnego), błogosławieństwa, posty i wiele innych. 

Także dzisiaj Żydzi mogą znaleźć w Talmudzie i komentarzach do niego wiele mądrości i praktycznej wiedzy. Wyobraźmy sobie, że ktoś zapyta przed posiłkiem w szabat, czy tylko jeden mężczyzna powinien odmawiać kidusz (poświęcenie nad winem) dla wszystkich, czy też każdy dorosły mężczyzna powinien odmawiać to dla siebie i rodziny. W Talmudzie możemy znaleźć odpowiedź: „Jeśli ludzie siedzieli w Bejt ha-Midrasz [sala nauki] i wniesiono światło [pod koniec szabatu], Bejt Szammaj [szkoła uczonych] mówi, że każdy powinien odmawiać błogosławieństwo dla siebie, podczas gdy Bejt Hillel [inna szkoła] mówią, że jedna osoba powinna odmawiać błogosławieństwo w imieniu wszystkich” (Przysłowia 14-28, Berachot 53a) [4]. 

Na tej podstawie Gaon z Wilna „wywodzi ogólne przykazanie, że gdy pewna liczba ludzi ma wykonać micwę [przykazanie/dobry uczynek uczyniony z religijnego obowiązku], lepiej jest, aby jedna osoba odmawiała błogosławieństwo dla wszystkich, niż aby każda osoba odmawiała je osobno” (Glosy, Ha-Gra, Orach Chajjim 8:12). W ten sposób Talmud i komentarze takich mędrców, jak Gaon Wileński mogą prowadzić naród żydowski również w podstawach halachy (prawo żydowskie).[5]

Gaon z Wilna, rabin Elijahu ben Szlomo Zalman, Ha-Gra, był jednym z największych uczonych talmudycznych. Spędzał cały czas na nauce, już jako dziecko, a w wieku 7 lat wygłosił swój pierwszy wykład na temat Talmudu. Choć był tak szanowany i był wielkim erudytą, nie opublikował żadnej pracy w ciągu swojego życia. Znał na pamięć kilka traktatów Talmudu; jest to dość powszechne zjawisko, ponieważ Żydzi mają tendencję do wielokrotnego studiowania traktatów, a to często skutkuje poznaniem tekstu na pamięć.

Duża część Talmudu została zapisana jako rozmowa. Po odpowiedzi na pytanie zostają postawione kolejne pytania, po czym zostają przedstawione lub zasugerowane kolejne odpowiedzi. Kiedy czytamy księgę, staje się oczywiste, że w jednym miejscu zgromadzono nauki tworzone przez setki lat. Układ tekstu sprzyja nauce, ponieważ podobne pytania pojawiają się nieustannie w codziennym życiu; śledzenie dyskusji prowadzonych przez wybitnych uczonych okazuje się bardzo skutecznym sposobem uczenia się.

Dlaczego Talmud jest nadal studiowany?

Przez wiele wieków  Żydzi studiowali Talmud z przyczyn praktycznych. Jak wspomniano, Talmud zawiera halachę – jest to niezwykle ważne, aby dzięki niej Żydzi żyli zgodnie z Torą, Słowem Bożym. Cytując rabina Adina Steinsaltza, który poświęcił prawie pół wieku na tłumaczenie Talmudu, jest on „centralnym filarem zrozumienia czegokolwiek na temat judaizmu”[7]. Ten cytat jasno i zwięźle pokazuje, jak ważny jest Talmud; to nie jest „tylko kolejna księga religijna”, ale sposób na życie. Jest to łącznik między Torą a żydowskimi praktykami i wierzeniami.

Dzięki Talmudowi możemy być niejako świadkami dyskusji, jaką prowadziły tysiące rabinów na przestrzeni wieków, zanim ich praca została zestawiona i przelana na papier. Najlepiej studiować księgi po hebrajsku i aramejsku, ale dostępne są również tłumaczenia na inne języki. Talmud napisany jest głównie w języku aramejskim ze względu na to, że w tamtym czasie był to język codzienny, zrozumiały dla wszystkich. Hebrajski, jako „święty język”, był używany do omawiania tylko spraw świętych.

Zarówno hebrajski, jak i żydowski aramejski są zapisane standardowym alfabetem hebrajskim, jednak w standardowym wydaniu Talmudu występują dwa rodzaje liternictwa. Główny tekst jest zapisany drukowanymi (blokowymi) literami, ale wiele komentarzy jest zapisanych czcionką znaną jako pismo Rasziego, czyli zaokrągloną czcionką, którą można również znaleźć w Szulchan Aruch (Kodeksie Prawa Żydowskiego), który również zawiera glosy autorstwa Gaona z Wilna[8].

Studenci jesziwy spędzają wiele godzin dziennie na analizie Talmudu – to ogromne źródło wiedzy można wykorzystać nie tylko do nauki, lecz także do wymyślania własnych pytań i odpowiedzi. Jest to szczególnie przydatne, gdy uczniowie wkraczają w dorosłość, gdyż wtedy rozpoczynają szczególnie gorliwe studiowanie Tory. To metoda zarówno na zdobycie wiedzy, jak i na pogłębienie życia duchowego. 

Talmud należy do filarów judaizmu. Kolejne pokolenia nieustannie się z niego uczyły, z nadzieją, że przyszłe pokolenia zrobią to samo. Jako pomost między Słowem Bożym a żydowską praktyką, jest dla wielu Żydów podstawą codziennego życia, czymś, co należy cenić i traktować z powagą. Studiowanie Talmudu należy do najwspanialszych narzędzi zapewniających zachowanie religii żydowskiej takiej, jaka była tysiące lat temu.

Ukryte oblicze. Gaon z Wilna – odwiedź wystawę czasową

Zobacz broszurę wystawy w Księgarni na Tłomackiem

Przypisy:

[1] Benjamin D. Sommer, Jewish Concepts of Scripture – A Comparative Introduction [Żydowskie koncepcje Pisma Świętego – wprowadzenie porównawcze], NYU Press, Nowy Jork, 2012, s. 31-32.

[2] Michael L. Rodkinson, The History of the Talmud [Historia Talmudu], tom 1, 1903, s.7.

[3] Talmud Bavli, Artscroll Mesorah Publications, 2004.

[4] Rabbi J. Simcha Cohen, Shabbat The Right Way – Resolving Halachic Dilemmas [Szabat we właściwy sposób – rozwiązanie dylematów halachicznych], Urim Publications, 2009, s. 19.

[5] Tamże.

[6] Menachem  Posner,  “21  Talmud  Facts  Every  Jew  Should  Know” [21 faktów o Talmudzie, które każdy Żyd powinien wiedzieć], Chabad.org. dostęp 13 grudnia 2021.

[7] Raphael Ahren, 9th August 2012, “Never mind the Bible, it’s the sanity of the Talmud you need to understand the world and yourself” [Biblia nieważna, to zdrowego rozsądku Talmudu potrzebujesz, aby zrozumieć świat i siebie], „The Times of Israel”, dostęp 8 grudnia 2021.

[8] Menachem Posner, “14 Facts About the Code of Jewish Law (Shulchan Aruch)" [14 Faktów o Kodeksie Prawa Żydowskiego (Szulchan Aruch)], Chabad.org, dostęp 14 grudnia 2021.