Aktualności

Zwój Estery, XVIII/XIX wiek, detal, Zbiory ŻIH, Centralna Biblioteka Judaistyczna

Święto Purim jest poprzedzane przez trwający od wschodu do zachodu słońca post Estery. Odprawia się go w celu uczczenia królowej, która pościła przez trzy dni, zanim poszła do króla Achaszwerosza. Jest to symbol niepewności i strachu związanych z życiem na wygnaniu, a także świadectwo pochodzenia Purim, które narodziło się w diasporze żydowskiej zapewne w II wieku p.n.e.

Purim przypada 14 dnia miesiąca adar, na ostatnią pełnię księżyca przed równonocą wiosenną. Swoją nazwę święto to zawdzięcza perskiemu słowu „pur” oznaczającemu los na loterii. Upamiętnia cudowne ocalenie Żydów przed zagładą w królestwie perskim, opisane w księdze Estery. Haman, najwyższy urzędnik króla Persji Achaszwerosa, planował wyniszczenie narodu żydowskiego w zemście za to, że Żyd Mordechaj nie chciał mu oddawać pokłonu. Estera, siostrzenica Mordechaja, niedługo wcześniej została żoną Achaszwerosa i powiadomiła króla o spisku. Władca skazał Hamana na śmierć przez powieszenie, a Żydzi pokonali w bitwie wrogie im siły perskie.

Na pamiątkę ocalenia Żydów w synagodze czytana jest Księga Estery, a przy każdym wymawianiu imienia Hamana stuka się kołatkami i wymachuje grzechotkami w celu „wymazania imienia Hamana”. Tradycyjnie dzieci przebierały się i obchodziły sąsiednie domy, odgrywając przedstawienia zwane purimszpil, w których występowały postaci Achaszwerosa, Hamana, Mordechaja, Estery, Waszti, pierwszej żony króla, i głupka Wajezaty. Otrzymywały za to datki – purimowe pieniądze.

W czasie trwania święta Żydzi obdarowują się prezentami i potrawami, ofiarowują także dwukrotnie wyższą jałmużnę ubogim. Do przesyłania bliskim podarunków z żywności używano specjalnych talerzy z ceramiki lub cyny, które często bywają dekorowane scenami z księgi Estery lub wyobrażeniem trzech ryb wskazującym na porę roku, w której odbywa się święto (obecnie stosuje się częściej koszyki). Odbywają się radosne uczty, na których podaje się tradycyjny przysmak – hamantasze (hamentaschen, kieszenie Hamana), trójkątne nadziewane ciastka. Obowiązuje też, według Talmudu, zwyczaj picia alkoholu tak długo, aż nie można rozróżnić zdań „Niech będzie przeklęty Haman” i „Niech będzie błogosławiony Mordechaj” – przy czym nie należy naruszyć innych przepisów kultowych.

Najważniejszym przedmiotem związanym z obchodami Purim są pergaminowe, ręcznie zapisywane zwoje Estery, Megillat Ester, z których podczas święta dwukrotnie odczytuje się opowiadanie o wybawieniu Żydów od perskiej zagłady. Od XII wieku pojawiają się zwoje przeznaczone do użytku pozaliturgicznego, opatrzone ilustracjami wybranych epizodów lub bohaterów historii, a także bogatą dekoracją roślinną, w którą wplecione zostają wyobrażenia zwierząt i fantastycznych stworów. Do zwoju Estery niejednokrotnie włącza się również, w specjalnej ornamentalnej oprawie, tekst błogosławieństw odmawianych przed lekturą i po niej.

Przedstawienia figuralne ukazują najczęściej sceny rozgrywające się na dworze królewskim – uczty, Esterę wśród służby lub proszącą króla o ocalenie jej narodu, heroldów królewskich. Taki cykl zakończony jest niejednokrotnie przedstawieniem uczty purimowej. Do charakterystycznych motywów ikonograficznych należy także wizerunek Hamana i jego dziesięciu synów na szubienicy oraz zaczerpnięta z midrasza scena ukazująca Hamana oprowadzającego po placu miejskim Mordechaja jadącego na koniu w szatach królewskich. Z okna córka Hamana wylewa mu na głowę dzban nieczystości.

Przykłady wszystkich tych charakterystycznych motywów pojawiają się w zwojach Estery zgromadzonych w zbiorach Żydowskiego Instytutu Historycznego. Kolekcja obejmuje dwanaście zwojów pochodzących z Polski, Austrii, Czech, Niemiec i Włoch. Osiem z nich jest ilustrowanych, w tym słynny zwój ze Złoczowa z pierwszej połowy XIX wieku. Kolorowe temperowe bordiury otaczające tekst zachwycają dekoracyjnością, wplecione w niektóre z nich wizerunki ptaków i ryb wywołują szczególny efekt bogactwa i fantazyjności. Na tle kolekcji pewną odmiennością wyróżnia się osiemnastowieczny zwój z Niemiec ilustrowany techniką miedziorytu.

Zobacz prezentację o zwojach Estery na portalu Delet