Aktualności

Widok Warszawy z tarasu Zamku Królewskiego. Obraz Bernarda Bellotta zwanego Canalettem z 1773 r. Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna

Król Stanisław August Poniatowski, podobnie jak wielu wcześniejszych i współczesnych mu władców, miał licznych faktorów i serwitorów. Prowadzili oni w imieniu króla działalność handlową, udzielali mu pożyczek, dostarczali towarów potrzebnych władcy i jego dworowi. Byli wśród nich liczni żydowscy kupcy i bankierzy oraz rzemieślnicy, przy czym bardzo często specjalizowali się oni w handlu lub wytwarzaniu przedmiotów luksusowych. W związku z pełnionymi funkcjami posiadali przywileje zwalniające ich z płacenia podatków, wyjmujące spod władzy wszelkich urzędów i podporządkowujące bezpośrednio władzy króla. Mogli mieszkać w Warszawie, która zgodnie z posiadanymi przywilejami była wówczas miastem zamkniętym dla osadnictwa żydowskiego.

Żydzi holenderscy specjalizowali się w dostarczaniu wyrobów zegarmistrzowskich, kamieni szlachetnych oraz złotej i srebrnej biżuterii. Początkowo działali w Warszawie za pośrednictwem agentów handlowych (zwanych komisantami), ale z biegiem czasu zdali sobie sprawę z tego, że znacznie korzystniejsze dla nich będzie przeprowadzenie się tam i osobiste prowadzenie interesów. W takich okolicznościach w stolicy Rzeczypospolitej pojawiła się rodzina Simonsów (Simonisów) z Amsterdamu, która zajęła wysoką pozycję wśród tutejszej elity gospodarczej i związała się z dworem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.  Być może ich przybycie do Warszawy wiązało się z tym, że przyszły król podczas młodzieńczej podróży po Europie w 1753 r. odwiedził Amsterdam i nawiązał kontakty z tamtejszą gminą żydowską.

W 1765 r. Stanisław August Poniatowski zaliczył w poczet swych faktorów jubilerów Szymona (Simona) Simonsa juniora oraz Lewiego Pinkusa Schlesingera z Frankfurtu nad Odrą, wybitnych specjalistów w oprawianiu klejnotów. Simons był szwagrem Schlesingera, mężem jego siostry Hendele, a łączące ich powinowactwo miało ułatwiać rozwinięcie działalności kredytowej i handlowej. Simons i Schlesinger przez pierwsze lata działalności w Warszawie byli wspólnikami, lecz pomimo połączenia sił i środków nie mieli powodzenia w interesach. Ich dłużnicy nie wywiązywali się ze zobowiązań finansowych, co sprawiło, że sami popadli w długi, w związku z czym król Stanisław August w latach 1769, 1774 i 1775 kilkakrotnie udzielił im sześciomiesięcznego odroczenia spłaty długów.

Później Szymon Simons (występujący w źródłach także jako Simens, Simans lub Simon Simonis le Jeune) prowadził interesy osobno i z większym powodzeniem. Był pośrednikiem między żydowskimi bankierami i kupcami w Amsterdamie a żydowskimi i nie-żydowskimi kupcami w Europie Środkowo-Wschodniej. Handlował przede wszystkim wyrobami zegarmistrzowskimi i biżuterią, w ofercie miał importowane z Holandii zegarki kieszonkowe w kopertach (obudowach) tombakowych oraz srebrne lub złote pierścionki. Towar sprowadzał przez Gdańsk, a jednocześnie przez Gdańsk i Elbląg wysyłał za granicę produkty rolne i leśne z dóbr swych magnackich protektorów, przede wszystkim podkomorzego koronnego Wincentego Potockiego. Często dostarczał biżuterię na kredyt, toteż po upadku Rzeczypospolitej komisja złożona z przedstawicieli państw rozbiorowych: Rosji, Austrii i Prus, obliczyła, że król Stanisław August Poniatowski jest mu dłużny ponad 435 tysięcy złotych.

Szymon Simons utrzymywał kontakty handlowe ze swymi krewnymi i powinowatymi w Holandii oraz we Frankfurcie nad Odrą. Prowadząc warszawski biznes współpracował z bratem Jakubem Simonsem, który pozostał w Amsterdamie, a około 1768 r. także osiadł w Warszawie i, podobnie jak Szymon, został bankierem i nadwornym jubilerem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Zajmował się również handlem produktami rolnymi i leśnymi, które kupował na wschodzie Wielkiego Księstwa Litewskiego i spławiał Dźwiną do Rygi.

W Amsterdamie pozostali dwaj stryjowie Szymona i Jakuba, Beniamin i Samuel (Szmul) Simonsowie, którzy za ich pośrednictwem mogli rozwinąć działalność w Europie Środkowej. Prowadzili interesy z warszawskimi jubilerami, którzy zamawiali u nich towar z Holandii, a ponadto udzielali pożyczek. Po śmierci Beniamina i Samuela synowie pierwszego z nich, Abraham i Emanuel Simonsowie, kontynuowali ekonomiczną ekspansję rodu i w 1769 r. zostali partnerami biznesowymi Szymona. Abraham podróżował regularnie w celach handlowych do Gdańska i Warszawy.

Szymon Simons był aktywny również jako bankier. Służył kredytem nie tylko królowi Stanisławowi Augustowi, który zaciągał u niego największe pożyczki, lecz także magnatom: podskarbiemu wielkiemu koronnemu Adamowi Ponińskiemu, wspomnianemu już Wincentemu Potockiemu, królewskiemu architektowi Augustowi Moszyńskiemu, a także przedsiębiorcy teatralnemu Karolowi de Tomatis. W sumie dokonywane przez niego transakcje sięgały milionów złotych, toteż Emanuel Ringelblum w swej pracy o dziejach warszawskiej społeczności żydowskiej określił go mianem „króla żydowskich bankierów w Warszawie”.

W swym domu bankowym zatrudniał kilku pracowników, do których należeli wzmiankowani w 1784 r. buchalter Abraham i pisarz Naftali. Na przełomie lat 80. i 90. XVIII w. jego przedstawicielami handlowymi w Amsterdamie byli Szymon Herz i Szymon Lazar oraz Izaak Szmul z Rawicza. Osiągane przez Simonsa dochody pozwalały mu na wygodne życie. Przypuszczalnie wynajmował duże mieszkanie, a w 1784 r. zatrudniał służącego, kucharkę i izdebną (zapewne pokojówkę).

Wiemy, że Szymon Simons posługiwał się biegle językiem francuskim i to w nim wystawiał weksle. Ubierał się natomiast „po niemiecku” i nie nosił brody, a „ogolonymi” Żydami byli także jego pracownicy. Pozwala to sądzić, że wszyscy należeli do kręgu zwolenników oświecenia żydowskiego (haskali). Jako człowiek zamożny, wpływowy i świadomy politycznie Simons angażował się podczas Sejmu Czteroletniego w wewnętrzne sprawy warszawskiej społeczności żydowskiej, a nawet ogółu Żydów w Rzeczypospolitej. Był jednym z dziesięciu sygnatariuszy odezwy warszawskich Żydów do współbraci w Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim z 27 września 1791 r., w której wzywali największe gminy, by przysłały do Warszawy trzydziestu przedstawicieli mających zabiegać o lepszą przyszłość „synów Izraela”. W lutym 1792 r. podpisał się pod petycją przedstawicieli warszawskiej społeczności żydowskiej do króla Stanisława Augusta, w której prosili o odwołanie zarządzenia marszałka nadwornego Kazimierza Raczyńskiego, nakazującego usunięcie Żydów z Warszawy.

Kryzys finansowy, który ogarnął Rzeczpospolitą w początkach 1793 r., spowodował upadek większości warszawskich banków. Zbankrutował również Szymon Simons i niedługo później zmarł. Po trzecim rozbiorze Warszawa utraciła swe stołeczne funkcje i stała się miastem mało atrakcyjnym dla żydowskich bankierów i jubilerów – zapewne także dla rodziny Simonsów.   

Źródła archiwalne:

Archiwum Główne Akt Dawnych:

Archiwum Publiczne Potockich: 96, 316.

Metryka Koronna, Księgi Spraw Publicznych (Kanclerskie): 18, 47, 48, 52, 55.

Publikacje:

Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 35: E. Ringelblum, Żydzi w Warszawie. Część druga: 1527–1795; oprac. P. Fijałkowski, Warszawa 2018.

C.Aust, Between Amsterdam and Warsaw. Commercial Networks of the Ashkeanzic Mercantile Elite in Central Europe, „Jewish History”, t. 27, 2013, nr

C. Aust, Merchants, Army Suppliers, Bankers. Transnational Connections and the Rise of Warsaw’s Jewish Mercantile Elite (1770-1820), w: Warsaw. The Jewish Metropolis. Essays in Honor of the 75th Birthday of Professor Antony Polonsky, wyd. G. Dynner, F. Guesnet, Leiden 2015.

„Gazeta Warszawska”, 1795: nr 78 (29.09.), Dodatek. Doniesienia; nr 81 (10 października), Dodatek. Doniesienia.

M. Horn, Regesty dokumentów i ekscerpty z Metryki Koronnej do historii Żydów w Polsce 1697-1795, t. 2, cz. 1, Wrocław-Warszawa-Kraków 1984; t. 2, cz. 2, Wrocław-Warszawa-Kraków 1988.

Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego, t. 6, oprac. A. Eisenbach, J. Michalski, E. Rostworowski, J. Woliński, Wrocław 1969.

I. Schiper, Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937.