Aktualności

Wielka Synagoga na Tłomackiem oraz ważne budynki w sąsiedztwie na „Planie informacyjnym miasta Warszawy” wykonanym w 1890 r. w zakładzie litograficznym Ottona Flecka. Numerami oznaczono: 5- ratusz, 11- gimnazjum żeńskie (dawny Pałac Ministra Skarbu), 23- Izba Skarbowa, 29- filia Banku Państwa (dawniej Bank Polski), 35- Główne Więzienie Karne (Arsenał), 39- Resursa Kupiecka (Pałac Mniszchów), 42- warsztaty wojskowe (dawna mennica), 49- kościół św. Antoniego, 65- kościół Panien Kanoniczek, 71- kościół ewangelicko-reformowany,  72- Wielka Synagoga, 100- Straż Ogniowa

Polona

Jurydyka Leszno i powstanie Tłomackiego

Przez długi czas Warszawa składała się z dwóch miast: Starego (założonego około 1300 r.) i Nowego (powstałego przed 1408 r.), wokół których z biegiem lat powstały przedmieścia. Gdy na przełomie XVI i XVII w. Warszawa stała się stolicą Rzeczypospolitej, możnowładcy zaczęli wznosić tu swe siedziby, często posiadające duże zaplecza gospodarcze. Stopniowo stolicę otoczyły liczne nowe osiedla mające status jurydyk, czyli będące enklawami podlegającymi wyłącznie właścicielom, wyłączonymi spod władzy miasta. Jurydyki były bardzo zróżnicowane pod względem charakteru, wielkości, zabudowy i struktury organizacyjnej. Należały do nich zarówno wspomniane magnackie rezydencje, jak i prywatne osiedla o charakterze miejskim, posiadające samorząd, własną administrację i sądownictwo.

Najbardziej spektakularnymi zapisami procesu rozwoju Warszawy są ryciny przedstawiające zespół miejski od strony Wisły, a szczególnie panorama Erika Dahlbergha z 1656 r., wydana w dziele Samuela Pufendorfa De rebus a Carolo Gustavo Sueciae rege... (Norymberga 1696). Znacznie mniej widowiskowym, choć niezwykle dla nas ważnym dokumentem jest schematyczny plan Warszawy C. Albrechta opublikowany w 17 tomie Theatrum Europaeum (Frankfurt nad Menem 1718), ukazujący rozmieszczenie pod miastem wojsk szwedzkich oraz polskich i saskich w 1705 r. Na planie tym, niedokładnym i obfitującym w błędy, zaznaczono Stare Miasto z zamkiem oraz główne ulice i zabudowania otaczającego je zespołu miejskiego. Widzimy wśród nich, w górnej części planu długą ulicę z klasztorem kapucynów (w rzeczywistości karmelitów), czyli ulicę Leszno. Była ona osią jednej z większych podwarszawskich jurydyk, noszącej również nazwę Leszno (zwanej również Nowym Lesznem). Założył je w 1648 r. Bogusław Leszczyński, a osiedlili się w nim zarówno katolicy, jak i liczni ewangelicy.

Wiemy, że teren jurydyki Leszno dzielił na dwie nierówne części wał, którym otoczono stolicę w latach 20. XVII w. (Wał ten miał funkcję obronną, pozwalał też kontrolować przepływ ludności w razie licznych w tej epoce epidemii). Część zachodnia, większa, rozciągająca się na zewnątrz wału, posiadała zabudowę składającą się z pałaców i kamieniczek zlokalizowanych wzdłuż ulicy. Część wschodnia, znacznie mniejsza, miała nieregularną, drewnianą zabudowę mieszkalną i gospodarczą, otoczoną ogrodami.

Na planie z 1705 r. widzimy, że ulica Leszno w swym wschodnim krańcu zbiegała się z dwoma innymi, Rymarską i Przejazd, dochodzącymi do nieforemnego placu z budynkiem, zapewne Arsenałem (mylnie oznaczonym jako pałac Leszczyńskich). Na południe od tego placu zaznaczono ogrody z położonym pośród nich budynkiem, być może drewnianym dworem Zygmunta Kazanowskiego, należącym następnie do Feliksa Lipskiego. Obiekt ten możemy identyfikować także z dworkiem należącym do Jacka Różyckiego, kompozytora barokowej muzyki kościelnej, kapelmistrza czterech kolejnych królów polskich: Jana Kazimierza, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, Jana Sobieskiego i Augusta II Mocnego. O siedzibie Różyckiego wiemy, że znajdowała się pomiędzy pałacem Mniszchów a ulicą Długą i weszła później w skład Tłomackiego.

Być może już u schyłku XVII w. lub w początkach XVIII w. jurydyka Leszno przeszła w posiadanie rodu Potockich, co było skutkiem koligacji rodzinnych lub wynikło z zobowiązań finansowych właścicieli. Zdaniem części badaczy nastąpiło to na skutek związku małżeńskiego zawartego w 1692 r. przez Wiktorię z Leszczyńskich z Józefem Potockim. Inni historycy wskazują na fakt, że Stanisław Leszczyński, nie mogąc spłacić długów zaciągniętych u Józefa Potockiego, w 1714 r. przekazał mu swój pałac wraz z jurydyką. Wschodnia część Leszna, położona w obrębie wałów zygmuntowskich, znalazła się później w rękach Eustachego Potockiego, który w 1749 r. założył tu odrębną jurydykę. Nadał jej nazwę Tłomackie (Tłómackie, Tłumackie), pochodzącą od miasta Tłumacz pod Stanisławowem na Ukrainie i urzędu starosty tłumackiego, który otrzymał od ojca. Z dokumentów i publikacji z II połowy XVIII w. wynika, że już wówczas zamiennie pisano tę nazwę Tłomackie lub Tłumackie.

Nowa jurydyka obejmowała obszar ograniczony od zachodu ulicami Rymarską i Przejazd, rozciągający się na północy do ulicy Długiej, na wschodzie do ulicy Bielańskiej, graniczący od południa z posesją pałacu Mniszchów przy ulicy Senatorskiej.

Zamknięta enklawa

Powstanie jurydyki Tłomackie było jednym z wielu etapów szybkiego rozwoju warszawskiego zespołu miejskiego w XVIII w., którego efekty możemy w pełni podziwiać na planach z drugiej połowy tego stulecia. Najważniejszym z nich jest plan Pierre’a Ricauda de Tirregaile’a, francuskiego geometry i architekta osiadłego w Polsce, „podpułkownika inżynierii w służbie króla i Rzeczypospolitej”. Został wykonany w 1762 r. na podstawie pomiarów przeprowadzonych w latach 1758-1759 na zlecenie marszałka wielkiego koronnego Franciszka Bielińskiego i być może wcześniejszych materiałów Jakuba Fontany. Oryginał planu nie zachował się, dysponujemy jego pomniejszonymi kopiami rękopiśmiennymi lub rytowanymi przez Gottloba Jakoba Marstallera i odbijanymi na prasie należącej do Tirregaile’a.

Na planie tym widzimy, że Tłomackie było enklawą oddzieloną od otoczenia parkanem oraz usytuowanymi na obrzeżach budynkami. Wjazd na jego teren wiódł od wschodu, czyli od ulicy Bielańskiej, a ponadto istniały wejścia i być może wjazd od północy, czyli od ulicy Długiej. Wnętrze jurydyki miało luźną zabudowę, a znaczny obszar wykorzystywano jako ogrody. Warto zwrócić uwagę na fakt, że już wówczas przestrzeń w centrum była pusta. W południowej części Tłomackiego znajdował się duży dom wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta, z ryzalitem od frontu i dwoma przybudówkami po bokach, na którego tyłach znajdował się ogród. Był to modrzewiowy dworek starosty, czyli urzędnika zarządzającego jurydyką, pochodzący być może jeszcze z XVII w. Zdaniem XIX-wiecznych varsavianistów był on pierwotnie siedzibą wspomnianego powyżej kapelmistrza Jacka Różyckiego. Dodajmy, że budynek ten, wielokrotnie przerabiany i powiększany, dotrwał do lat 60. XIX w.

Następnymi ważnymi dokumentami kartograficznymi do dziejów Tłomackiego są plany Warszawy Georges’a Louisa Le Rouge’a z 1768 r. oraz Giovanniego Antonia Battisty Rizzi Zannoniego z 1772 r., wykonane na podstawie dzieła Tirregaile’a. Plan Le Rouge’a, Francuza z Hanoweru, „inżyniera geografa Jego Królewskiej Mości” Stanisława Augusta Poniatowskiego, pod wieloma względami najbliższy planowi Tirregaile’a, miał mniejszy od niego zasięg, ale cechowała go analogiczna precyzja. Z kolei bardzo znany plan Giovanniego Antonia Battisty Rizzi Zannoniego, geografa i mierniczego z Padwy, będący częścią atlasu Rzeczypospolitej wydanego w Paryżu, cechuje mniejsza precyzja od wcześniejszych. Był on już nieaktualny w momencie wydania, ponieważ ukazuje Warszawę przed 1770 r., tj. przed budową wałów Lubomirskiego.

Na obu planach Tłomackie zostało przedstawione w podobny sposób jak na pierwowzorze. Możemy na ich podstawie stwierdzić, że wjazdy na jego teren wiodły od ulic Długiej i Bielańskiej. Wyraźnie widzimy, że od zachodu okalały Tłomackie zabudowania, co miało izolować je od ruchliwego Leszna, przez które wiódł wjazd do stolicy. Na obu planach, podobnie jak na pierwowzorze, oznaczono cyframi ważne obiekty w mieście. Na planie Georges’a Louisa Le Rouge’a są to w otoczeniu Tłomackiego pałace Michała Kazimierza Ogińskiego (40) i krajczego koronnego Józefa Potockiego (41), cmentarz ewangelicki (45), pałace Jerzego Augusta Wandalina Mniszcha (46) i podskarbiego koronnego Rocha Kossowskiego (pałac Przebendowskich) (49) oraz kościół i klasztor brygidek (84).

Dodajmy, że znaczną część mieszkańców Tłomackiego stanowili w tym czasie Żydzi, co nadawało mu charakter handlowo-rzemieślniczy. W rejestrze z 1778 r. znajdujemy informację o 205 starozakonnych osiadłych w „dworku Tłomackim”. Jak się możemy domyślać, mieszkali oni głównie w budynkach otaczających siedzibę starosty. Choć skupisko żydowskie na Tłomackim osiągnęło znaczące rozmiary, było dużo mniejsze od osiedli żydowskich powstałych na położonym nieopodal Pociejowie oraz na Gołubskim (Golubskim, Golipskim).

Spadkobiercy Eustachego Potockiego stopniowo sprzedawali Tłomackie. Od 1779 r. kolejne nieruchomości nabywał od nich pochodzący z Poznania bankier Karol Szulc (Schultz). Proces wykupu trwał kilka lat, w 1784 r. do Szulca należało sześć spośród 26 nieruchomości (jednostek hipotecznych) położonych w obrębie Tłomackiego. Rejestr nieruchomości z 1797 r. pozwala sądzić, że w następnych latach przedsiębiorczy bankier nie powiększył już swego stanu posiadania. Tak więc był właścicielem tylko części Tłomackiego, ale jako posiadacz największych posesji położonych w centrum i na południowym obrzeżu jurydyki wywarł decydujący wpływ na jej rozplanowanie i rozwój.

Karol Szulc postanowił uporządkować zabudowę Tłomackiego, a zadanie to powierzył znanemu architektowi Szymonowi Bogumiłowi Zugowi. Na podstawie planów przygotowanych przez Zuga w latach 80. XVIII wieku wytyczono ulicę Tłomackie, która w swej środkowej części rozszerzała się w plac z zachowanym po dziś okrągłym wodozbiorem zwanym Grubą Kaśką.

Niestety, przebudowa Tłomackiego została doprowadzona mniej więcej do połowy. W 1793 r. Karol Szulc zbankrutował, co uniemożliwiło pełne urzeczywistnienie jego zamierzeń. Jednakże zrealizowany przez Zuga zamysł otoczenia obszernego, brukowanego placu zespołem niewysokich, przeważnie jednopiętrowych budynków, różniących się od siebie wyglądem, sprawił, że jurydyka nabrała charakteru małego miasteczka. Centralnym elementem osiedla był wodozbiór, który swą formą przewyższał wszystkie wodozbiory w XVIII-wiecznej Warszawie. Obszar Tłomackiego otoczono parkanem z dwoma bramami, od zachodu i wschodu. Dzięki temu zyskało ono połączenie z Lesznem, stało się odcinkiem eleganckiego wjazdu do stolicy, ale jednocześnie zachowało swą odrębność.

Zmiany te nie od razu zostały uchwycone na planach miasta Warszawy. Było tak głównie dlatego, że praktykowano powielanie starych, coraz bardziej nieaktualnych planów. Na podstawie planu Zannoniego powstał w 1790 r. plan J.B.L. Auberta, często określany od nazwiska rytownika planem Pierre’a François’a Tardieu, który nie odzwierciedla terytorialnego rozwoju miasta, jaki dokonał się w latach 70. i 80. XVIII w., a ponadto cechuje go wiele graficznych uproszczeń.

Efekty przebudowy Tłomackiego są natomiast znakomicie widoczne na wydanym w 1809 r. w Dreźnie Planie Miasta Warszawy. Plan von der Stadt Warschau, sporządzonym w 1808 r. przez Johanna Georga Lehmana na podstawie pomiarów wykonanych jeszcze w czasach pruskich. Ukazano na nim dość dokładnie rozplanowanie Tłomackiego i jego bardzo już wówczas gęstą zabudowę, obszerny centralny plac z wodozbiorem oraz wjazdy od strony Bielańskiej i od strony Leszna. Budynki zostały zaznaczone w dwojaki sposób, przy czym obrysy obiektów drewnianych, stanowiących większość, wypełnia pojedyncze kreskowanie, a obrysy domów murowanych, położonych głównie wokół placu, wypełnia kreskowanie podwójne (krzyżujące się).

Wielkomiejska integracja i rozwój

Jeszcze w początkach 1792 r., na mocy ustawy o miastach przyjętej przez sejm 18 kwietnia 1791 r., Tłomackie wraz ze wszystkimi jurydykami włączono administracyjnie w obręb Warszawy. Jego teren podlegał szybkiemu procesowi urbanizacji, a zabudowa nabierała coraz bardziej zwartego, miejskiego charakteru. W okresie Księstwa Warszawskiego (1807-1815) przestano zamykać na noc bramy wjazdowe na teren dawnej jurydyki, a w końcu rozebrano je. Tłomackie stało się miejscem publicznym, przechodnim, przez które o każdej porze dnia i nocy przechodzili lub przejeżdżali ludzie zmierzający w różne strony miasta. Zamieszkujący tu od dziesięcioleci liczni Żydzi musieli w większości przenieść się w inne rejony stolicy, ponieważ po ustanowieniu w 1809 r. rewiru dla starozakonnych, ta jej część (ulice Bielańska, Długa i Senatorska wraz z odchodzącymi od nich uliczkami) została zamknięta dla osadnictwa żydowskiego.

Na większości planów Warszawy z drugiego, trzeciego i czwartego dziesięciolecia XIX w. przedstawiono Tłomackie w sposób bardzo zgeneralizowany, zaznaczając obszar zabudowany, plac i wjazdy. Były to plany tworzone i wydawane w tym celu, by dawały ogólne wyobrażenie o rozplanowaniu miasta. Często stanowiły dodatek do jakiejś publikacji, np. kalendarza. Niezwykle cennymi wyjątkami są dwa plany wykonane w 1822 i 1828 r. przez Korpus Inżynierów Wojskowych Królestwa Polskiego. Na pierwszym z nich, sporządzonym przez rytownika Aleksandra Zakrzewskiego na podstawie pomiarów przeprowadzonych w latach 1818 i 1819, widzimy gęstniejącą zabudowę Tłomackiego zaopatrzoną w numery hipoteczne nieruchomości. Budynki oznaczono dwoma rodzajami kreskowania, przy czym kontury pokryte kreskowaniem pionowym w stosunku do ich dłuższej osi oznaczają obiekty drewniane, a kontury pokryte kreskowaniem skośnym to obiekty murowane. Zestawienie z planem z 1809 r. pozwala stwierdzić znaczny wzrost liczby tych drugich, które zdominowały krajobraz Tłomackiego. W 1822 r. budynki murowane stanowiły już około 60 % ogółu zabudowań.

Warto zwrócić uwagę, że na planie tym przedstawiono bardzo wiernie dworek starosty, wspominany powyżej modrzewiowy budynek położony po południowej stronie placu. Jak wiemy, na jego tyłach znajdował się pierwotnie ogród z budynkami gospodarczymi, ale później obszar ten zabudowano, toteż w latach 20. XIX w. zajmowały go duże, drewniane obiekty, zapewne również gospodarcze.

Plan z 1828 r., którego głównym autorem był podpułkownik Józef Koriot, a wydawcą Kwatermistrzostwo Generalne Wojska Polskiego, pozwala stwierdzić, że niemal cała zabudowa Tłomackiego była już murowana. Obiektami drewnianymi pozostawały położone w południowej części zabudowania dawnego dworku starostów oraz niektóre budynki gospodarcze w podwórzach. Przede wszystkim jednak na planie tym widzimy ważne zmiany w sąsiedztwie Tłomackiego, będące efektem regulacji ulic i inwestycji publicznych, budowy lub przebudowy obiektów przeznaczonych na cele administracyjne i kulturalne. W latach 1817-1819 pałac Jabłonowskich został przebudowany na siedzibę magistratu. W miejscu, gdzie niegdyś znajdowały się Pociejów i Marywil, w latach 1825-1833 wzniesiono Teatr Narodowy (Wielki). Na południowy zachód od Tłomackiego wytyczono trójkątny plac, a znajdujące się przy nim magnackie pałace przebudowano w latach 1823-1828 na siedzibę Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu oraz pałac Ministra Skarbu. W latach 1825-1828 wzniesiono gmach Banku Polskiego i Giełdy, od którego nazwano plac Bankowym.

W ten oto sposób Tłomackie znalazło się w eleganckiej i szybko rozwijającej się części Warszawy, mieszczącej gmachy ważne dla stolicy i jej mieszkańców. Miało to duży wpływ na kierunek rozwoju Tłomackiego i na zagospodarowanie placu z wodozbiorem. Na planie z 1828 r. zauważamy ważny szczegół, a mianowicie koncentryczne kręgi, które na kształt wachlarza otaczały Grubą Kaśkę od północy. Mogły to być stopnie prowadzące do wodozbioru lub może raczej kwietniki, ewentualnie jedno i drugie, obmyślane jako ozdoba placu. W każdym razie konstrukcję tę widzimy także na planie wykonanym na rozkaz feldmarszałka Iwana Paskiewicza pod kierunkiem generała Karola Richtera, wydanym po 1838 r. w Petersburgu przez Wojenno Topograficzeskij Otdieł Gławnowo Sztaba. Zauważamy ją również na planie z 1842 r., wydanym w Petersburgu przez ten sam oddział sztabu generalnego, bazującym na planie Richtera. Plan ten ukazuje ponadto daleko posuniętą integrację Tłomackiego z otoczeniem.

Dawny dworek starostów, otoczony od frontu ogrodem, pozostawał obiektem drewnianym jeszcze po 1838 r., ponieważ takim widzimy go na wspomnianym powyżej planie wykonanym pod kierunkiem generała Karola Richtera. Jednakże z biegiem czasu został on rozbudowany od strony placu. Na planie z 1859 r., opracowanym przez topografa Kondratenkę na podstawie pomiarów miasta przeprowadzonych w 1826, 1827 i 1828 r., czyli bazującym głównie na planie Koriota, dworek został oznaczony w sposób sugerujący, że był to budynek drewniano-murowany. Natomiast na wydanym w 1867 r. planie Iwana Aleksiejewicza Jadrowa jest to już ewidentnie budynek murowany, nadal z ogrodem od frontu. Na jego zapleczu znajdowały się niezmiennie obszerne budynki drewniane. Ponadto na planie z 1867 r. zauważamy wachlarzowaty kwietnik otaczający Grubą Kaśkę.

„Miasto w mieście”

Tłomackie było w początkowym okresie swoich dziejów niewielką enklawą wyraźnie oddzieloną od reszty przedmieść, co ułatwiało utrzymanie porządku i bezpieczeństwa. Dzięki temu wyróżniało się pozytywnie spośród innych jurydyk, których właściciele i administratorzy nie zawsze radzili sobie z chaosem i przestępczością. Przebudowa Tłomackiego dokonana w latach 80. XVIII w. sprawiła, że jego zabudowa nabrała zwartego, miejskiego charakteru, a przebicie wjazdu od strony Leszna zaowocowało włączeniem jurydyki w ciąg komunikacyjny wiodący do Warszawy od zachodu.

Pierwsze dziesięciolecia XIX w. były czasem integracji Tłomackiego z otaczającym je, szybko rozwijającym się miastem. W efekcie tego procesu znalazło się w centrum stolicy, w jej eleganckiej części, ale za sprawą swego rozplanowania, zwartej zabudowy oddzielającej centralny plac od otoczenia, funkcjonowało na uboczu głównego nurtu życia. Wokół Tłomackiego przebiegały ważne arterie komunikacyjne, ale ono samo pozostawało obszarem nieco odizolowanym od wielkomiejskości. Było miejscem nacechowanym swoistą, klasycystyczną elegancją, sięgającą korzeniami okresu staropolskiego.

Pomimo intensywnych przemian modernizacyjnych Tłomackie zachowało wiele ze swego pierwotnego charakteru, robiło wrażenie miasteczka w mieście. Wprawdzie większość domów drewnianych ustąpiła miejsca murowanym w pierwszych trzech dziesięcioleciach XIX w., jednakże jeszcze w połowie tego stulecia po południowej stronie placu znajdowały się stare budynki drewniano-murowane, które prędzej czy później musiały ustąpić miejsca nowej, wielkomiejskiej zabudowie. Te dwie okoliczności mogły mieć wpływ na to, że żydowska wspólnota postępowa wybrała Tłomackie na wzniesienie swej Wielkiej Synagogi, co nastąpiło w latach 1876-1878.

Wielka Synagoga na Tłomackiem należała do najbardziej reprezentacyjnych obiektów ówczesnej Warszawy. Zaznaczano ją na planach miasta wraz z innymi ważnymi budynkami przeważnie w postaci obrysu, ale niekiedy przedstawiano schematyczny zarys jej monumentalnej bryły. W tej postaci widzimy ją na przykład na „Planie informacyjnym miasta Warszawy” wykonanym w 1890 r. w zakładzie litograficznym Ottona Flecka [zob. główna grafika w artykule]. Była to jedyna żydowska modlitewnia zaznaczana na planach miasta.

Wielka Synagoga stała się jedną z wizytówek Warszawy, miasta dynamicznie rozwijającego się, należącego do najnowocześniejszych metropolii w Imperium Rosyjskim.

Tekst jest zapowiedzią artykułu przygotowywanego dla „Kwartalnika Historii Żydów”.

Źródła:

Agnieszka Bartoszewicz, Henryk Bartoszewicz, Plany szczegółowe Warszawy 1800-1914 w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych. Katalog, Pułtusk-Warszawa 2002.

Henryk Bartoszewicz, Paweł Weszpiński, Plan miasta stołecznego Warszawy. Wymierzony przez officerów Korpusu Inżenierów w latach 1818 i 1819 i litografowany przez tychże roku 1822; oprac. Witold Pietrusiewicz, Katarzyna Wagner, Warszawa 2017.

Adolf Chybiński, Przyczynki bio-i bibliograficzne do dawnej muzyki polskiej, II. Jacek (Hyacinthus) Różycki, „Przegląd Muzyczny”, 1926, nr 4.

„Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. 7, 1820, nr 30.

Paweł Fijałkowski, Od jurydyki Tłomackie do Wielkiej Synagogi na Tłomackiem, „Miasteczko Poznań”, 2021, nr 1.

Karol Gregorowicz, Warszawa pod względem topograficznym, hygienicznym i geologicznym, Warszawa 1862.

Jędrzej Kitowicz, Pamiętniki do panowania Augusta III i Stanisława Augusta; wyd. Adam Kaczurba, t. 1-2, Lwów 1882.

Jędrzej Kitowicz, Pamiętniki księdza J. Kitowicza do panowania Stanisława Poniatowskiego z manuskryptu dotąd drukiem nieogłoszonego; wyd. Antoni Popliński, t. 1, Poznań 1845.

Daniela Kosacka, Plany Warszawy XVII i XVIII w. w zbiorach polskich. Katalog, Warszawa-Łódź 1970.

Joanna Kowalik-Bylicka, Eustachy Potocki (1719-1768), „Radzyński Rocznik Humanistyczny”, t. 16, 2018, nr 1.

Bogusław Krassowski, Barbara Majewska, Plany Warszawy 1655-1814, Warszawa 1980.

Aleksander Kraushar, Warszawa historyczna i dzisiejsza. Zarysy kulturalno-obyczajowe, Lwów-Warszawa-Kraków 1925.

Wojciech Kriegseisen, Karol Schultz, w: Polski Słownik Biograficzny; red. nacz. Henryk Markiewicz, t. 36, Warszawa-Kraków 1996.

Lech Królikowski, Lucyna Szaniawska, Plany i mapy Warszawy 1832-1944, Warszawa 1999.

Franciszek Ksawery Kurowski, Pamiątki miasta Warszawy; wyd. Eugeniusz Szwankowski, t. 1-3, Warszawa 1950-1951.

Marek Kwiatkowski, Niechaj twych ulic wiatr mnie owionie… . Architektura warszawskich dzielnic, Warszawa 1973.

Marek Kwiatkowski, Tłumackie, „Rocznik Warszawski”, t. 5, 1964.

Jerzy Lileyko, Życie codzienne w Warszawie za Wazów, Warszawa 1984.

Bolesław Olszewicz, Kartografia polska XIX wieku. Przegląd chronologiczno-bibliograficzny; wyd. Wiesława Wernerowa, t. 1-3. Materiały zachowane w Archiwum Polskiej Akademii Nauk oraz Instytucie Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1998-1999.

Opis wszystkich pałaców, domów, kościołów szpitalów i ich possesorów miasta Warszawy dla wygody publicznej wydany w roku 1797. Verzeichnis saemtlicher in der Stadt Warschau befindlichen Haeuser, Palais, der Posessioner, Kirchen und Hospitalen zum besten des Publici herausgegeben im Jahre 1797 [Warszawa 1797].

Aleksander Poliński, Dzieje muzyki polskiej w zarysie. Z 147 ilustracjami i z nutami w tekście, Lwów-Warszawa 1907.

Regestr osób żydowskich spisany w miesiącu styczniu roku 1778 w Warszawie; oprac. Hanna Węgrzynek, Warszawa 2016.

Zofia Rejman, Jurydyka Leszno w czasach Stanisława Augusta Poniatowskiego, „Rocznik Warszawski”, t. 18, 1985.

Joachim Christoph Friedrich Schulz, Reise eines Liefländers von Riga nach Warschau durch Südpreußen, über Breslau, Dresden, Karlsbad […], t. 1, Berlin 1795.

Eugeniusz Szwankowski, Warszawa. Rozwój urbanistyczny i architektoniczny, Warszawa 1952.

Katarzyna Wagner, Paweł Weszpiński, Plan Warszawy dedykowany Stanisławowi Augustowi, Królowi Polskiemu, Wielkiemu Księciu Litewskiemu przez jego pokornego i uniżonego sługę Le Rouge'a; red. Barbara Hensel-Moszczyńska, Warszawa 2017.