Aktualności

Mecz Gwiazdy Warszawa  /  Żródło: album „Bądź silny i odważny”. Żydzi – sport – Warszawa, red. G. Pawlak, M. Sadowski, D. Grinberg, Warszawa 2013.

Piłka nożna na ziemiach polskich pojawiła się w drugiej połowie XIX w. na terenie zaboru austriackiego. Do Warszawy sport ten dotarł najprawdopodobniej na początku dwudziestego stulecia, a futbolówkę zaczęto wtedy kopać na terenie Ogrodu Saskiego. Grywali tam sportowcy zrzeszeni w Warszawskim Kole Sportowym, na bazie którego wkrótce powstały dwa pierwsze warszawskie kluby – Korona w 1909 r. i Polonia w roku 1911. Pierwszy żydowski zespół utworzono dopiero w czasie I wojny światowej. W 1915 r., już po wycofaniu się wojsk rosyjskich i zajęciu miasta przez Niemców, zgodę na powstanie tego, jak też i innych klubów, wydał niemiecki gubernator okupowanych ziem Królestwa Polskiego Hans von Beseler. Prawdziwy rozwój sportu żydowskiego, w tym piłki nożnej, nastąpił jednak dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej.

Żydzi i sport

Jednym z propagatorów uprawiania sportu przez Żydów był już w XIX w. Max Nordau, jeden z najważniejszych ideologów syjonizmu. W czasie Drugiego Kongresu Syjonistycznego w 1898 r. zachęcał Żydów do zainteresowania się sportem. Zainspirowany jego słowami niemiecki Żyd Alfred Flatow założył w 1903 r. pierwszą żydowską organizację sportową Jüdische Turnerschaft, która stała się pierwowzorem powstałych później instytucji: Makabi w 1921 r. i Hapoel w 1926 r. Jednak pierwszy klub o nazwie Makabi powstał w Jerozolimie już w 1911 r., z kolei pierwszy zespół Hapoelu powstał w tym mieście w 1920 r.

Już w drugiej połowie XIX w. w Europie coraz popularniejsze stawały się towarzystwa sportowe i gimnastyczne. Wobec tego żydowscy politycy syjonistyczni i socjalistyczni zaczęli głosić potrzebę uprawiania sportu przez Żydów, którzy dzięki temu staliby się gotowi do późniejszego skolonizowania Palestyny i stworzenia tam swojego państwa, do czego nie byliby zdolni stereotypowi miejscy Żydzi, których głównym zajęciem był handel. Z czasem podobne opinie zaczęli wygłaszać rabini, m.in. pierwszy Naczelny Rabin w Palestynie Abraham Isaac Kook, który pisał: Kiedy młodzi ludzie uprawiają sporty, by wzmocnić swe ciała i ducha dla silniejszego narodu, to święte dzieło wynosi Boską Opatrzność równie wysoko, jak wynoszą ją hymny i pieśni napisane przez Króla Dawida w Księdze Psalmów.

Ukuto wtedy motto „bądź silny i odważny”, które stało się hasłem ogólnoświatowego ruchu Makabi. Sama nazwa ruchu nawiązuje do Judy Machabeusza, jednego z przywódców żydowskiego powstania przeciwko panującym nad Palestyną Seleucydom, co miało miejsce w II w p.n.e. Juda odbił wtedy Jerozolimę i w 164 r. p.n.e. ponownie poświęcił zbezczeszczoną trzy lata wcześniej Świątynię Jerozolimską. W tych właśnie wydarzeniach swoje korzenie ma święto Chanuka.

Żydowskie kluby piłkarskie w niepodległej Polsce

W 1920 r. Makabi Warszawa był jednym z pięciu klubów założycielskich (wraz z AZS, Polonią, WKS oraz Koroną) Warszawskiego Okręgowego Związku Piłki Nożnej (WOZPN). Z czasem liczba klubów zrzeszonych w związku rosła, w 1930 r. było ich już 73 (w tym 24 żydowskie), a w 1934 r. 106 (w tym 33 żydowskie). Pod koniec lat 30. liczba zespołów spadła do 88, mniejsza była również liczba drużyn żydowskich – zaledwie 19.

Powstające w międzywojennej Warszawie kluby sportowe powiązane były często z partiami politycznymi. Ta symbioza była korzystna dla obu stron, a ludzie popierający daną partię miały szansę na poznanie w klubie osób wyznających podobne poglądy oraz skorzystania z oferty danego klubu – zarówno sportowej, jak i edukacyjnej czy towarzyskiej. Natomiast partia mogła dzięki temu zwiększyć swoją popularność, a także zaktywizować większą liczbę swoich członków i sympatyków w przypadku demonstracji czy innych partyjnych wydarzeń. Ugrupowania polityczne wspierały również niejednokrotnie kluby finansowo i propagandowo. Z kolei niektóre zespoły, nawet nie będąc w żaden sposób zależne od partii, sympatyzowały z tym czy innym stronnictwem politycznym.

Część partii udzielała klubom swoich siedzib. W lokalu Bundu przy Nalewkach 34 znalazło się miejsce dla Jutrzni Warszawa, wspierająca Hapoel Warszawa Poalej Syjon-Prawica udostępniła mu swoją siedzibę przy Gęsiej 14, w lokalu prawicowego ugrupowania Agudat Israel przy Granicznej 9 znajdowała się siedziba Hasmonei Warszawa, natomiast syjoniści udostępnili Makabi swój lokal w Pasażu Simonsa przy Nalewkach 2a.

Wśród partii znajdujących się po lewej stronie sceny politycznej w Warszawie najsilniejsza była Polska Partia Syjonistyczna, natomiast w przypadku partii żydowskich były to Bund i Poalej Syjon. Z inicjatywy PPS w 1921 r. powstał polski robotniczy klub Skra, natomiast Związek Handlowców Żydowskich, znajdujący się pod wpływem Poalej Syjon-Lewicy, powołał do życia klub Gwiazda (jid. Sztern) Warszawa. Klubem Bundu była z kolei Jutrznia Warszawa, syjoniści mieli Nordyję Warszawa, a Poalej Syjon-Prawica Hapoel Warszawa.

Pod koniec 1925 r. z inicjatywy Skry powstał Związek Robotniczych Stowarzyszeń Sportowych (ZRSS), który już w 1927 r. stał się organizacją ogólnokrajową. Miał poparcie zarówno PPS, jak i Poalej Syjon oraz Bundu, był również częścią Socjalistycznej Międzynarodówki Sportu Robotniczego i w zawodach międzynarodowych wystawiał Reprezentację Robotniczej Polski. Lewicowi działacze chcieli, by sport wpływał na postawy „bojowników proletariatu” i pomagał w tworzeniu nowego człowieka walczącego o lepszą przyszłość. Wierzono, że sport robotniczy miał być przeciwieństwem dla burżuazyjnego „gonienia za rekordami”. ZRSS zdominowany był przez działaczy Skry, która w dodatku posiadała swój stadion przy ul. Okopowej, z którego korzystało wiele robotniczych, także żydowskich, klubów.

W jakich rozgrywkach grały kluby w międzywojniu?

Piłkarskie rozgrywki w przedwojennej Polsce znacząco różniły się od tych, które znamy współcześnie, warto więc poświęcić kilka akapitów, by przybliżyć ówczesny system rozgrywek.

Po raz pierwszy turniej o Mistrzostwo Polski miał odbyć się w 1920 r., jednak nigdy nie został zakończony na szczeblu regionalnym, a powodem była trwająca wówczas wojna polsko-bolszewicka. Pierwsze pełne rozgrywki o mistrzostwo stolicy, będące jednocześnie swego rodzaju eliminacjami do ogólnopolskiego turnieju mającego wyłonić najlepszą drużynę w Polsce, zostały zorganizowane przez WOZPN w 1921 r. Kluby warszawskie walczyły początkowo w najwyższej lidze w mieście: A-klasie, a także na drugim poziomie rozgrywkowym: w B-klasie. Jednak ze względu na coraz większą liczbę powstających drużyn, już w 1922 r. powołano warszawską trzecią ligę: C-klasę. W latach 1921–1926 monopol na zwycięstwo w warszawskiej A-klasie miała Polonia, jednak ani razu nie udało się jej odnieść sukcesu na ogólnopolskim turnieju mistrzowskim. Pierwszym klubem żydowskim, który awansował do warszawskiej A-klasy było Makabi, któremu ta sztuka udała się w 1926 r.

Duża zmiana w systemie gry nastąpiła w 1927 r. Wtedy to utworzono rozgrywki ogólnopolskie – I ligę. W pierwszym sezonie zagrały w niej trzy warszawskie drużyny: Legia, Polonia i Warszawianka i już przez cały okres międzywojenny na ten poziom nie udało się awansować z warszawskiej A-klasy żadnemu innemu zespołowi.

Wśród działaczy ZRSS, do którego należała część żydowskich klubów związanych z lewicowymi partiami politycznymi, pojawiła się z czasem idea „ochrony” sportu robotniczego przez sportem burżuazyjnym. Zaowocowało to zmianą w systemie ligowym i stworzeniem – za zgodą władz piłkarskich – osobnych rozgrywek dla klubów robotniczych. W ten sposób w 1933 r. powołano w warszawskim okręgu piłkarskim Robotniczy Podokręg Autonomiczny (RPA) z osobnymi grupami A, B i C-klasy, w których grać miały kluby robotnicze. Zwycięzca warszawskiej A-klasy RPA rywalizował z najlepszym zespołem „normalnej” warszawskiej A-klasy i po wygranym meczu miał szansę na rywalizację w regionalnych barażach ze zwycięzcami 3 innych regionalnych grup o awans do I ligi. W rozgrywkach RPA nie brały rzecz jasna udziału wszystkie żydowskie kluby piłkarskie, w tym jeden z największych – Makabi, ale jedynie drużyny robotnicze będące członkami ZRSS.

Eksperyment z osobnymi rozgrywkami dla klubów robotniczych sprawił, że straciły one szansę na regularną rywalizację z silnymi zespołami nie zrzeszonymi w ZRSS, co wpłynęło z czasem na obniżenie się poziomu spotkań rozgrywanych w ramach RPA i z każdym rokiem zmniejszało szanse na awans którejkolwiek drużyny do I ligi. Coraz słabsze mecze budziły coraz mniejsze zainteresowanie publiczności, do tego dochodziły problemy organizacyjne – drużyny spóźniające się na mecze lub w ogóle się na nich nie pojawiające, zwłaszcza w B i C-klasie RPA. Doprowadziło to do wycofania reformy i rozwiązania rozgrywek RPA w lipcu 1939 r. Wybuch wojny uniemożliwił jednak ponowne wspólne dla wszystkich warszawskich klubów uczestnictwo w rozgrywkach A, B i C-klasy w sezonie 1939/1940.

Najważniejsze żydowskie kluby piłkarskie w przedwojennej Warszawie

Do największych żydowskich klubów piłkarskich w międzywojennej stolicy zaliczyć można Makabi i Gwiazdę.

Makabi, pierwszy żydowski zespół w mieście, był prawdziwą instytucją, w której piłka nożna była jedną z wielu sportowych sekcji. Sam klub w 1920 r. był jednym z pięciu założycieli WOZPN, ale piłkarze nigdy nie odnieśli większych sukcesów. W warszawskiej A-klasie występował po awansie z 1926 r. aż do roku 1933 i w tym czasie udało mu się jedynie raz zdobyć wicemistrzostwo w tych rozgrywkach. Po spadku do B-klasy powrót do najwyżej ligi w mieście przyszedł dopiero w 1939 r., tuż przed wybuchem wojny. Jednym z najbardziej znanych piłkarzy tej drużyny był Józef Klotz, który w 1925 r. przybył do Makabi z Jutrzenki Kraków. Na zawsze zapisał się w historii polskiej piłki nożnej dzięki temu, że pod koniec maja 1922 r. strzelił w Sztokholmie pierwszą w historii bramkę dla reprezentacji Polski w zwycięskim meczu ze Szwecją zakończonym wynikiem 2:1.

Z kolei Gwiazda (jid. Sztern) powstała w 1923 r. na bazie grającej już wcześniej „dzikiej” drużyny „Jugend Spartakus”. Klub miał powiązania z Poalej Syjon-Lewicą, przystąpił do ZRSS i był częścią ogólnopolskiego związku Gwiazda. Klub swoją siedzibę zmieniał kilkukrotnie, początkowo mieścił się w lokalu przy Nowolipkach 38, później na Dzikiej 21, Miłej 2, a w latach 30. na Dzielnej 9 i przy Leszno 74. Swoją salę gimnastyczną Gwiazda miała na Lesznie, a piłkarze najczęściej grali na boisku Skry przy ul. Okopowej. Piłkarze występowali w klubowych barwach: czerwonym i czarnym. W 1924 r. piłkarze rozegrali swój pierwszy sezon w C-klasie, do B-klasy awansowali w 1926 r., a do A-klasy w 1928 r. Największymi sukcesami było dwukrotne zdobycie Mistrzostwa Warszawy w 1932 r. i w 1934 r.

Ogółem, według wyliczeń historyka dra Roberta Gawkowskiego, w latach 1918–1939 w Warszawie działało 176 klubów, z których 70% miało sekcję piłkarską. Około 25% wszystkich zespołów było klubami żydowskimi.

Spośród żydowskich klubów piłkarskich najbliżej awansu do I ligi była Gwiazda, której piłkarze dwukrotnie wygrali A-klasę. W rozgrywkach z 1932 r. wyprzedzili m.in. Makabi, które w jedenastozespołowej lidze zajęło siódme miejsce. W barażach o awans do I ligi na Gwiazdę czekały trzy drużyny, które wygrały rozgrywki A-klasy w innych okręgach: Legia Poznań, ŁTSG Łódź oraz Polonia Bydgoszcz. Gwiazda z każdym klubem grała mecz i rewanż, ostatecznie jednak udało jej się zająć jedynie 3. miejsce. Awans do kolejnej rundy baraży uzyskała Legia Poznań, która odpadła dopiero w finale eliminacji do I ligi z Podgórzem Kraków. Po raz kolejny Gwiazda miała szansę na awans w 1934 r. Jako zwycięzca rozgrywek warszawskiej A-klasy RPA musiała zmierzyć się z najlepszą drużyną „zwykłej” warszawskiej A-klasy, w której pierwsze miejsce zajęła rezerwowa drużyna I-ligowej Warszawianki. Wobec czego do meczu z Gwiazdą przystąpiła kolejna w tabeli ekipa – klub Polskiej Wytwórni Aparatów Telefonicznych i Telegraficznych. Na boisku lepsza okazała się Gwiazda, jednak po raz kolejny zbyt wysoki poziom trudności czekał na tę drużynę w eliminacjach o I ligę, w której przyszło jej zmierzyć się z Legią Poznań, ŁTSG Łódź i Gryfem Toruń. Grupę barażową ponownie wygrała Legia Poznań, jednak znów nie udało się jej awansowa do I ligi, gdyż odpadła w dalszej części eliminacji. Natomiast Gwiazda w czterodrużynowej barażowej grupie zajęła ostatnie miejsce.

Poza Gwiazdą i Makabi w warszawskiej A-klasie, a później w A-klasie RPA, występowało jeszcze kilka klubów żydowskich, m.in. Bar Kochba, Hapoel i Czarni. W ostatnim pełnym sezonie 1938/1939 zakończonym w 1939 r. A-klasę RPA wygrała Gwiazda, a drugie miejsce w „normalnej” B-klasie zajęło Makabi, z kolei w B-klasie RPA sezon na drugim miejscu zakończył Hapoel.

Poglądy polityczne przedstawicieli i członków poszczególnych klubów wpływały na ich relacje z innymi zespołami. Czasem utrudniały lub uniemożliwiały współpracę, czasem z kolei wpływały pozytywnie na zainteresowanie widzów takimi meczami.

Nie najlepsze relacje miały dwa żydowskie kluby – lewicowa Gwiazda i syjonistyczne Makabi. Meczami podwyższonego ryzyka określano rywalizację Makabi z polską Koroną Warszawa, klubem, który programowo nie przyjmował w swoje szeregi Żydów. Do bójek dochodziło w czasie rywalizacji Gwiazdy z Warszawianką. Z drugiej strony niektóre kluby sympatyzujące z endecją, m.in. AZS Warszawa, chciały grać mecze z Makabi lub Gwiazdą, gdyż mogły sprzedać na nie więcej biletów. Konflikty towarzyszyły również rywalizacji klubów robotniczych grających w RPA. W 1937 r. A-klasę w tej podgrupie wygrał Znicz Pruszków, jednak do meczu barażowego ze zwycięzcą „normalnej” warszawskiej A-klasy ZRSS wydelegował Skrę Warszawa, który to klub określono mianem „lepiej wyrobionego politycznie”, czego efektem było wystąpienie tego zespołu ze związku.

Warszawskie stadiony

Wyzwaniem dla piłkarzy tuż po I wojnie światowej było znalezienie miejsca do gry. W 1919 r. dostępne były potencjalnie jedynie dwa obiekty: wybudowany w 1892 r. tor kolarski na Dynasach przy ul. Oboźnej, zniszczony jednak w czasie działań wojennych, a także stadion na Agrykoli. Remont z 1921 r. w tym pierwszym miejscu umożliwił grę w piłkę nożną oraz oglądanie zawodów przez publiczność. Z kolei remont boiska piłkarskiego na Agrykoli miał miejsce dopiero w 1922 r. Na dobrą sprawę Warszawa zaczęła inwestować w sportową infrastrukturę, w tym boiska i stadiony piłkarskie, w drugiej połowie lat 20.

Dla klubów żydowskich jednym z najważniejszych miejsc do gry w piłkę był stadion Skry Warszawa przy ul. Okopowej 43/47. Teren pod tym adresem przyznano klubowi z inicjatywy PPS w 1923 r. Powstały na nim dwa boiska – jedno tuż przy murze cmentarza ewangelickiego, a drugie wzdłuż ulicy Okopowej. Pierwszy mecz miał miejsce 1 maja 1927 r., a później ze stadionu korzystały głównie kluby robotnicze, przede wszystkim polska Skra (czyli Sportowy Klub Robotniczo-Akademicki), ale też kluby żydowskie, m.in. Gwiazda, Makabi, Jutrznia, Czarni i Bar Kochba.

W 1927 r. zaczęto grać również na stadionie AZS w Parku Skaryszewskim (dziś jest tam stadion Drukarza Warszawa), gdzie boisko wynajmował m.in. Hakoah. Z kolei w sierpniu 1928 r. zainaugurowano stadion Polonii przy ul. Konwiktorskiej, a w meczu otwarcia gospodarze zagrali z żydowską Hasmoneą ze Lwowa. Ze stadionu korzystały jednak również inne kluby, m.in. Bar Kochba, Makabi i zespół Żydowskiego Akademickiego Stowarzyszenia Sportowego (ŻASS). W 1930 r. ukończono budowę największego warszawskiego obiektu — stadionu Wojska Polskiego przy ul. Myśliwieckiej. Początkowo jego trybuny mogły pomieścić 8 tys. widzów, ale w połowie lat 30-tych na meczach mogło się pojawić nawet 20 tys. osób. Obiekt był własnością Państwowego Urzędu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego, a korzystała z niego zarówno Legia Warszawa, kluby żydowskie takie jak Hasmonea czy Bar Kochba, jak i reprezentacja Polski w piłce nożnej. Z kolei klub Makabi teren, na którym mógł stworzyć swoje obiekty sportowe, otrzymał w 1929 r. przy al. Zielenieckiej, w miejscu dzisiejszego Stadionu Narodowego. Boisko piłkarskie powstało tam w 1934 r. i było używane zarówno przez Makabi, jak też przez kilka innych zespołów.

Współautorzy Podziemnego Archiwum Getta Warszawy zaangażowani w piłkarskie życie przedwojennej stolicy

W działalność dwóch żydowskich klubów piłkarskich zaangażowani byli Natan Tytelman i Szmuel Szajnkinder, którzy później — w czasie II wojny światowej — działali w grupie Oneg Szabat, w ramach której współtworzyli Podziemne Archiwum Getta Warszawy.

Tytelman w okresie międzywojennym był, podobnie jak twórca grupy Oneg Szabat dr Emanuel Ringelblum, działaczem partii Poalej Syjon-Lewica. Był też jednym z twórców i kierowników klubu Gwiazda. W Warszawie pod okupacją niemiecką zaczął pracę na rzecz Oneg Szabat, dla której opracowywał relacje dotyczące sytuacji Żydów pod okupacją niemiecką poza Warszawą, m.in. w Białej Podlaskiej i w Wilnie, zbierał materiały poświęcone folklorowi getta warszawskiego, jest również był autorem pracy poświęconej Urzędowi Pracy w getcie. Pisał także dziennik w języku jidysz, z którego w Archiwum zachowały się zapiski z maja 1941 r. Dzięki nim możemy dowiedzieć się więcej na temat nastrojów mieszkańców getta w kontekście sytuacji wojennej.

Szajnkinder był natomiast przez pewien czas piłkarzem klubu Hagibor (hebr. Bohater) Warszawa. Drużyna powstała w 1925 r., a jej największym sukcesem sportowym był awans do warszawskiej B-klasy w 1932 r. Szajnkinder z czasem coraz mocniej angażował się w pracę dziennikarza sportowego i ok. 1931 r. zaczął pracę w „Der Moment”, jednym z najpopularniejszych tytułów prasy żydowskiej wydawanym w jidysz. We wrześniu 1939 r. Szajnkinder wziął udział w obronie Warszawy, następnie dostał się do obozu jenieckiego, a po zwolnieniu z niego znalazł pracę na warszawskiej Pradze w punkcie rozdzielającym żywność finansowanym przez Joint. Po utworzeniu getta został zatrudniony w Centrali Kuchen Ludowych Żydowskiej Samopomocy Społecznej, a dzięki pracy społecznej najprawdopodobniej poznał Ringelbluma. W 1942 r. zaczął współpracę z Oneg Szabat, dla której pisał w jidysz relacje żołnierzy z kampanii wrześniowej. Wśród dokumentów Oneg Szabat znajdują się również jego utwory literackie, a także pisany w getcie dziennik.

Okoliczności i data śmierci Szajnkindera i Tytelmana nie są znane. Ten drugi najprawdopodobniej został zabity w getcie w 1943 r.

Historia żydowskiego futbolu w przedwojennej Warszawie jest niezwykle interesująca – zarówno ze względu na jej unikatowość i fakt, że w krótkim czasie powstało ponad 30 drużyn, które rywalizowały w piłkarskich rozgrywkach, jak też ze względu na różnorodność poszczególnych zespołów, które często reprezentowały bardzo określone poglądy polityczne. Do powstałej w 1927 r. ogólnopaństwowej I ligi piłkarskiej żadnemu z żydowskich klubów ze stolicy nie udało się awansować – w międzywojniu grały w niej jedynie Legia, Polonia i Warszawianka – ale dwukrotnym zwycięstwem w rozgrywkach warszawskiej A-klasy, w 1932 i 1934 r. Gwiazda potwierdziła swoją siłę i pokazała, że w połowie lat 30. była najlepszym żydowskim klubem piłkarskim w stolicy. Poza Gwiazdą jedynie Makabi udało się zająć drugie miejsce w rozgrywkach warszawskiej A-klasy w 1929 r. Inne kluby żydowskie nie mogły się pochwalić większymi osiągnięciami, niemniej jednak do A-klasy w okresie międzywojennym udało się awansować i przez pewien czas w nich grać jeszcze tylko drużynie Bar Kochba. Z kolei w rozgrywkach podgrupy A-klasy RPA grały w latach 1933–1939 tylko trzy zespoły: RKS Czarni, Hapoel oraz RKS Żar.

Wybrana bibliografia:

Archiwum Ringelbluma. Tom 11. Ludzie i prace „Oneg Szabat”, red. Aleksandra Bańkowska, Tadeusz Epsztein, Warszawa 2013;

„Bądź silny i odważny” – Żydzi, sport, Warszawa, red. Grażyna Pawlak, Daniel Grinberg, Maciej Sadowski, Warszawa 2013;

Gawkowski R., Encyklopedia klubów sportowych Warszawy i jej najbliższych okolic w latach 1918–1939, Warszawa 2007;

Gawkowski R., Futbol dawnej Warszawy, Warszawa 2013;

Gawkowski R., Rokicki J., Stosunki polsko-żydowskie w sporcie II Rzeczpospolitej [w:] Parlamentaryzm, konserwatyzm, nacjonalizm, red. J. Żyndul, Warszawa 2010.