Aktualności

Emilka Kossower-Rozencwajg, zdjęcie ze zbiorów Riny Baror

27 kwietnia 2022 roku Prezydent RP Andrzej Duda nadał Krzyże Komandorskie Orderu Odrodzenia Polski Polakom ratującym Żydów podczas II wojny światowej. Odznaczenie przekazał na ręce najbliższych rodzin sekretarz stanu w Kancelarii Prezydenta RP Wojciech Kolarski. Order otrzymało także siedmioro innych osób: Jan Hondra, Halina i Marian Dworczykowie, Aleksandra i Jan Góralowie, Katarzyna i Stanisław Sierańscy.

W przekonaniu o wyjątkowości i heroicznych dokonaniach obojga bohaterów dr Artur Podgórski, obecnie pracownik naukowy Żydowskiego Instytutu Historycznego, od 2019 r. zabiegał o przyznanie im odznaczenia. Inicjatywa została przyjęta najpierw przez Instytut Pamięci Narodowej za zgodą dyrektora Jarosława Szarka, następnie zyskała poparcie dyrekcji ŻIH jako szansa podkreślenia polsko-żydowskiego braterstwa broni.

Po uroczystości Pani Rina Baror, córka Emilii Kossower-Rozencwajg, odwiedziła wystawę stałą w ŻIH poświęconą Archiwum Ringelbluma. Naszego gościa oprowadzali dr Artur Podgórski z Działu Naukowego i dr Bartosz Borys z Działu Edukacji.

Dyrekcja ŻIH wraz z potomkami odznaczonych, Belweder / Wizyta Pani Riny Baror w ŻIH

Teodor Pajewski urodził się w 1915 r. w Warszawie, w dzielnicy Praga. Był harcerzem, żołnierzem 7 Pułku Ułanów Lubelskich Brygady Mazowieckiej, walczył w obronie Polski w 1939 r. Po dostaniu się do niewoli sowieckiej zdołał uciec z obozu i powrócił do Warszawy. Dołączył do Związku Walki Zbrojnej, a następnie Batalionu im. Waleriana Łukasińskiego Armii Krajowej.

Wraz z Emilią Kossower Pajewski brał czynny udział w ratowaniu Żydów przed Niemcami. Razem udawali się na misje do niemieckich obozów pracy SS na terenie dystryktu lubelskiego, przede wszystkim do Poniatowej, a także do Trawnik (powiat świdnicki) i Budzynia (powiat kraśnicki). Stanowili nierozłączną parę emisariuszy działającą z ramienia Armii Krajowej i Rady Pomocy Żydom.

W marcu 1943 r. Pajewski wyprowadził z getta warszawskiego Rachelę Auerbach, pisarkę, członkinię konspiracyjnej grupy Oneg Szabat. Po wybuchu powstania w getcie warszawskim w kwietniu 1943 r. wydostał na tzw. stronę „aryjską” aktora i reżysera Jonasza Turkowa oraz jego żonę Dianę Blumenfeld; oboje ukrył w swoim mieszkaniu przy ulicy Brukowej 8.

W 1943 r. oswobodził z obozu pracy SS w Poniatowej Polę Elster, działaczkę Poalej Syjon-Lewicy. Wśród osób, którym udzielił pomocy, znaleźli się także Aron Fajgenblum, Bela Fajgenblum, Rachela Fajgenblum, Izaak Goldman, Josek Klajbard. Niektóre osoby pochodzenia żydowskiego, którymi się opiekował, znamy dziś jedynie z nazwiska lub imienia: Engelberg, Grzybowski, Luksenburg, pani Zawadzka i pani Breitman. Niekiedy nie znamy nawet nazwisk, jak w przypadku żony stolarza z Radzymina czy uciekinierów z więzienia „Gęsiówka”.

W 1977 r. dzięki inicjatywie Arnolda Szyfmana Instytut Yad Vashem nadał Pajewskiemu medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Pajewski zmarł w Birmingham w 1986 r.

Szoszana Kossower urodziła się 10 maja 1922 r. w Radzyminie w pobliżu Warszawy. Jej rodzicami byli Aron-Jozef i Sara z Elmanów. Podczas wojny używała imienia Emilka.

W 1942 r. dzięki pomocy Kazimierza Kołaczyńskiego Emilka Kossower uciekła wraz z rodziną z getta w Radzyminie i pod nazwiskiem Emilia Hodkowska przybyła do Warszawy. Dzięki wsparciu rodziny Stefana i Heleny Burchackich znalazła schronienie na warszawskiej Pradze. Działała w konspiracji przeciw okupantowi niemieckiemu pod pseudonimami „Jadwiga Ledźwińska” i „Wanda Borkowska”. Należała do Bejtaru – żydowskiej prawicowej organizacji młodzieżowej. Była łączniczką Żydowskiego Związku Wojskowego (ŻZW), jednej z dwóch, obok Żydowskiej Organizacji Bojowej, struktur zbrojnego ruchu oporu w getcie warszawskim.

Kossower aktywnie uczestniczyła w organizacji pomocy dla Żydów. Wraz z Pajewskim pomagała w wyprowadzeniu z getta warszawskiego na stronę aryjską m.in.: pisarza Rubina Feldszuha z żoną i córką, aktora i reżysera Jonasa Turkowa, żołnierzy Żydowskiej Organizacji Bojowej Hersza Berlińskiego i Eliahu Erlicha.

Jednym z najważniejszych dokonań Kossower i Pajewskiego było uwolnienie historyka Emanuela Ringelbluma, twórcy „Oneg Szabat” i Podziemnego Archiwum Getta Warszawy, z niemieckiego obozu pracy SS w Trawnikach. Sama bohaterka wspominała: „dostałam piękny list od jego synka z podziękowaniem za uratowanie ojca”. W 1943 r. wspólnie z Pajewskim podjęła próbę oswobodzenia kolejnych Żydów z niemieckiego obozu pracy w Poniatowej, jednak pomoc stała się niemożliwa, gdy Niemcy rozstrzelali 14 800 więźniów tego obozu podczas akcji „Erntefest” 4 listopada 1943 r.

Dzięki pomocy Kołaczyńskiego i Olgierda Ostkiewicza-Rudnickiego Emilka Kossower dołączyła do Batalionu Armii Krajowej im. Waleriana Łukasińskiego i uczestniczyła w powstaniu warszawskim w charakterze łączniczki i kolporterki prasy podziemnej. „Odbijałam gazety, informacje z Londynu, i roznosiłam je po różnych miejscach” – wspominała. Chaim Lazar napisał, że była również dowódcą łączniczek i sanitariuszek. Po upadku warszawskiej Starówki przeszła kanałami do Śródmieścia, a następnie w dniu kapitulacji powstania 2 października 1944 r. wyszła z Warszawy. Resztę wojny Kossower spędziła w obozie jenieckim w Oberlangen (Stalag VI C). Zmarła 17 czerwca 2008 r. w Tel Awiwie.

Żydowski Instytut Historyczny podjął starania na rzecz upamiętnienia Teodora Pajewskiego, Emanuela Ringelbluma – patrona ŻIH – oraz wszystkich osób takich jak ks. Zygmunt Lament, które wraz z Pajewskim współtworzyły grupę pomagającą Żydom. W sierpniu 2022 r. planujemy odsłonięcie tablicy pamiątkowej na ulicy Radzymińskiej 2 w Warszawie. Pod tym adresem mieszkała szwagierka Pajewskiego, Stanisława Jaszczyk, i to tam Ringelblum znalazł schronienie w sierpniu 1943 r., po wyjściu z niemieckiego obozu pracy w Trawnikach. Także w 2022 r. planujemy uroczystość wręczenia synowi Teodora Pajewskiego medalu Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, który został przyznany przed laty jego ojcu.

Do dziś zarówno ppor. Teodor Pajewski, jak i Emilia Kossower–Rosenzweig, mimo wielu zasług dla narodów polskiego i żydowskiego, nie doczekali się szerszej biografii i właściwego miejsca w historii najnowszej. Wiedza o ich dokonaniach powinna dotrzeć nie tylko do grona naukowców, lecz również do społeczeństwa polskiego i izraelskiego. Jako Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma będziemy zabiegać o kultywowanie pamięci o bohaterach.

Informacje o Pajewskim i Kossower przygotował dr Artur Podgórski.