Aktualności

Wielka Synagoga na Tłomackiem w Warszawie w okresie okupacji, 1942-1943 r. Synagoga została zamknięta przez Niemców w styczniu 1940 r. W 1942 r. urządzono w niej skład mebli zrabowanych z żydowskich domów w getcie warszawskim. Przed wejściem do synagogi widać niemieckich wartowników i napis w języku niemieckim i polskim: Heute keine Versteigerung/Dziś licytacji niema. Mowa o licytacji mebli.

Fotografia wykorzystana w Albumie „Zagłada Żydostwa Polskiego". Zbiory ŻIH

Wielka Synagoga przy Tłomackie 7 była jedną z najwspanialszych polskich budowli wzniesionych w XIX w. Jej uroczyste otwarcie przypadło na 26 września 1878 roku w święto Rosz ha-Szana – żydowski Nowy Rok. Podczas ceremonii rabin Izaak Cylkow przywitał rosyjskiego namiestnika Pawła Kotzebue nie w języku rosyjskim, hebrajskim czy jidysz, lecz w polskim. Generał-gubernator nie zaprotestował, co odebrano jako zgodę na wygłaszanie kazań po polsku. Wieczne światło przed Aron ha-kodesz zapalił bankier i księgarz Henryk Natanson. 

„Pokładamy nadzieję w Bogu” – mówił tego dnia Cylkow o Żydach i Polakach – „że już nigdy jako odrębna społeczność nie będziemy uważani i jako osobny lud traktowani, ale jako uprawnieni synowie naszego kraju, obywatele jednego państwa (…) że światło się rozszerzy i rozproszy nareszcie ciężką mgłę uprzedzeń i przesądów, która tak długo wzajemne nasze stosunki zalegała”.

Do dziś zachowały się jedynie plany architektoniczne dzieła Leandro Marconiego, schematy rzutów parteru i poziomu galerii dla kobiet oraz kilka pocztówek przedstawiających budowlę. Wprawne oko dostrzeże jednak i na nich podobieństwo synagogi do innych dobrze znanych warszawskich budowli. Jej fasada przypominała jedną z elewacji Pałacu na Wyspie w warszawskich Łazienkach, a reprezentacyjne wejście jest podobne do kolumnowego portyku dzisiejszego Urzędu Miasta, który znajduje się w dawnym sąsiedztwie synagogi.

Wnętrze Wielkiej Synagogi zaskakiwało. Poruszenie wśród Żydów budził jego renesansowy charakter i nawiązania do bazylik starochrześcijańskich. W środku znalazło się 2200 miejsc siedzących, biblioteka, pomieszczenia kancelarii oraz pokój zaślubin. Widocznym przykładem włoskich inspiracji były nawy z arkadami krużganków, centralnie umieszczona absyda, w której znajdowała się bima (podwyższenie do czytania Tory) i Aron ha-kodesz (szafa ołtarzowa do przechowywania Tory). Górną część absydy wypełniała koncha pokryta rozetami w kształcie gwiazd. Dość podobnie skonstruowane jest wejście do kościoła św. Anny w Wilanowie.

Wielka Synagoga, jako centrum judaizmu reformowanego, spełniała nie tylko funkcje religijne. Odbywały się w niej nabożeństwa z okazji odzyskania niepodległości przez Polskę, uchwalenia Konstytucji 3 maja, rozpoczęcia roku szkolnego. Bywali w niej Józef Piłsudski i Ignacy Paderewski. Słynny chór wykonywał pieśni religijne, a także utwory Haendla, Bacha czy Vivaldiego, co zachęcało do odwiedzin także chrześcijan.

W czasie II wojny światowej budowlę stopniowo niszczyli hitlerowscy okupanci. W styczniu 1940 roku została zamknięta. Niemcy zezwolili na jej otwarcie w listopadzie 1941 roku. W marcu 1942 roku wyłączyli z getta teren wokół ul. Tłomackie, w tym Wielką Synagogę. Wówczas to budowla zaczęła pełnić funkcję magazynu na meble zrabowane przez Niemców żydowskim mieszkańcom miasta. W połowie roku w dachu zdewastowanej budowli były już liczne dziury, większość wyposażenia została wywieziona lub zniszczona, uszkodzono kapitele i części architrawów, a Aron ha-kodesz leżał powalony na ziemi.

Ostatecznie 16 maja 1943 roku Wielka Synagoga została wysadzona w powietrze na rozkaz Jürgena Stroopa, dowódcy sił tłumiących powstanie w getcie warszawskim. „Ależ to był piękny widok! Z punktu widzenia malarskiego i teatralnego obraz fantastyczny. (…) Ognisty wybuch uniósł się do chmur. Przeraźliwy huk. Bajeczna feeria kolorów. Niezapomniana alegoria triumfu nad żydostwem. Getto warszawskie skończyło swój żywot” – powiedział po wojnie Stroop Kazimierzowi Moczarskiemu.

Jednymi z niewielu pamiątek po najznamienitszej warszawskiej budowli żydowskiej są fragment kolumny i numerek z szatni, należące do zbiorów Żydowskiego Instytutu Historycznego, który mieści się w ocalałym, niegdyś sąsiadującym z synagogą gmachu Głównej Biblioteki Judaistycznej.

Uzupełnienia: Przemysław Batorski