Aktualności

Żydowscy żołnierze Wojska Polskiego ćwiczą strzelanie, Warszawa, 1937 r. W centrum, w ubraniu cywilnym, bracia Majer i Nissan Rozentalowie. Tylko Majerowi udało się przeżyć wojnę.  /  United States Holocaust Memorial Museum, courtesy of Barbara Lipnicka Rosenthal

W wojnie obronnej 1939 r. brało udział około 1 miliona polskich żołnierzy, w tym ok. 100 tysięcy z nich miało żydowskie pochodzenie[1]. Do niewoli radzieckiej trafiło około 250 tys. żołnierzy polskich[2] – było wśród nich ok. 20 tysięcy polskich Żydów, w tym 150 oficerów. Niektórzy badacze podają inne liczby. Benjamin Meirtchak uważa, że 231 oficerów pochodzenia żydowskiego zostało zamordowanych w Katyniu, 188 w Charkowie i 19 w Twerze – w sumie 438 osób[3]. Z kolei Simon Schochet bierze pod uwagę, że łącznie z lekarzami wojskowymi zamordowanych w kwietniu 1940 r. jeńców polskich pochodzenia żydowskiego mogło być nawet 700–800[4]. Łączną liczbę ofiar zbrodni katyńskiej Instytut Pamięci Narodowej szacuje na co najmniej 21 768[5].

Oficerowie zamordowani na rozkaz Stalina w większości nie byli zawodowymi wojskowymi, a rezerwistami zmobilizowanymi na czas wojny. W cywilu należeli do elity intelektualnej kraju: pracowali jako lekarze, prawnicy, nauczyciele, urzędnicy. Mieli zróżnicowane pochodzenie. Wielu z nich było Ukraińcami, Białorusinami, Żydami, Tatarami czy Litwinami.

Prezentujemy biogramy siedmiu oficerów pochodzenia żydowskiego, którzy zginęli w Katyniu, Charkowie i Twerze wiosną 1940 r.

Baruch Steinberg

Baruch Steinberg urodził się w 1897 r. w Przemyślanach niedaleko Lwowa. Rabinem został w czasie I wojny światowej. W listopadzie 1918 r. wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej, brał udział w walkach o Lwów. Od 1922 r. należał do Wojska Polskiego. Został rabinem zawodowym (od 1930 r. starszym rabinem drugiej klasy w randze majora), od 1936 r. był naczelnym rabinem WP. Ukończył orientalistykę na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. W 1939 r. był jednym z siedmiu rabinów w Wojsku Polskim, szefem Duszpasterstwa Wyznań Niekatolickich dla Armii „Kraków”. Więziony w Starobielsku, Kozielsku i w Moskwie, zamordowany w Katyniu w kwietniu 1940 r.

Mieczysław Birnbaum

Tłumacz, publicysta, znany też pod pseudonimem Mieczysław Binom. Urodził się w Częstochowie w 1889 r. jako syn kantora Abrahama Bera Birnbauma. Jego siostrą była aktorka Helena Gruszecka, bratankiem – pisarz i tłumacz Jerzy Pomianowski. Działacz PPS-Frakcji Rewolucyjnej i Polskiej Organizacji Wojskowej. W 1918 r. jako jeden z trzech wysłanników generała Hallera negocjował z rządem sowieckim ewakuację II Korpusu Polskiego w Rosji na prawy brzeg Dniepru (bolszewicy nie wyrazili zgody i Niemcy rozbili korpus w bitwie pod Kaniowem). Emisariusz marszałka Józefa Piłsudskiego podczas wojny polsko-bolszewickiej, uczestnik tajnych negocjacji w Mikaszewiczach. Tłumaczył utwory Izaaka Babla, Antoniego Czechowa, Jewgienija Zamiatina. Jesienią 1939 r. aresztowany przez NKWD, zamordowany w Katyniu. Odznaczony krzyżem Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych.

Abram Bombel

Urodzony w 1892 r., lekarz. Znany także jako Antoni Bombel. Jego ojciec, Mosze Bombel, posiadał hurtownię materiałów budowlanych w Skierniewicach. Ukończył studia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej, należał do personelu medycznego pociągu sanitarnego im. Heleny Paderewskiej. W 1927 r. mianowany podporucznikiem, mieszkał w Warszawie z żoną Irką, pracował jako internista i ginekolog. Zamordowany w Katyniu. Trójka jego rodzeństwa zginęła zamordowana przez Niemców w obozie w Majdanku.

Henryk Brendel

Lekarz. Urodzony w 1885 we Lwowie, w zasymilowanej rodzinie żydowskiej Aleksandra i Heleny z Weingartenów. Uzyskał stopień doktora nauk medycznych na Uniwersytecie Jana Kazimierza, specjalizował się w dermatologii i wenerologii, pracował w klinikach niemieckich. Podczas wojny polsko-bolszewickiej pracował w Szpitalu Ujazdowskim w Warszawie, następnie w szpitalach wojskowych w Bielsku, Baranowiczach, Suwałkach, Lublinie i Osowcu. W 1922 r. przeszedł do rezerwy w stopniu kapitana. Mieszkał z żoną Eugenią i synem Bolesławem w Chełmie, a następnie w Płocku. Więziony w Kozielsku, zamordowany w Katyniu [6].

Bronisław Karbowski

Lekarz. Znany także jako Berek Karbowski. Urodził się w 1884 r. w Łomży jako syn hotelarza Lejba Karbowskiego. Studiował medycynę w Niemczech, Szwajcarii i Rosji, uzyskał specjalizację w laryngologii. Służył w armii rosyjskiej podczas I wojny światowej, następnie w Armii Polskiej we Francji. Komendant szpitala polowego nr 207 podczas wojny polsko-bolszewickiej, uzyskał stopień majora. W latach 30. ordynator oddziału laryngologicznego w Szpitalu Starozakonnych w Warszawie przy ul. Dworskiej 17 (obecnie Szpital Wolski przy ul. Kasprzaka 17)[7]. Pisał artykuły naukowe z dziedziny medycyny. Mieszkał przy ul. Zamenhofa 6/21 z żoną Pauliną Seidenbeutel, z którą miał syna Kazimierza. Wzięty do niewoli w 1939 r., osadzony w obozie jenieckim w Starobielsku, zamordowany w Charkowie. Jego żona zmarła na tyfus w getcie warszawskim.

Wiktor Choczner

Urodzony w 1893 r. w Krakowie, syn Mariana i Salomei z Fischlów. Walczył w I wojnie światowej na froncie włoskim. Handlowiec, pracował w Banku Komercyjnym w Krakowie jako starszy prokurent, był podporucznikiem rezerwy Okręgu Korpusu Nr V z siedzibą w Krakowie. Żonaty z Jadwigą z Gregorczyków, miał córkę Irenę[8]. Zamordowany w Katyniu.

Maksymilian Landau

Urodzony w 1882 w Kamionce Strumiłowej pod Lwowem jako syn Ludwika i Rozalii z Wolkenbergów. Ukończył Uniwersytet Franciszkański we Lwowie. Uczył języka polskiego i języka niemieckiego w gimnazjum w Brodach. Podczas I wojny światowej żołnierz 1 pułku artylerii Legionów Polskich, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej. W 1927 r. awansowany na podpułkownika artylerii, od 1934 r. w stanie spoczynku. W 1938 r. został dyrektorem Prywatnego Gimnazjum Męskiego im. Edwarda Rontalera w Warszawie. W 1939 r. dowodził artylerią Dowództwa Grupy Obrony Lwowa. Odznaczony Orderem Virtuti Militari V klasy (za walki nad Berezyną w 1920 r.), Orderem Odrodzenia Polski, Krzyżem Walecznych. Zamordowany w Charkowie.

Źródła:

Archiwum Ringelbluma, t. 15, Wrzesień 1939. Listy kaliskie. Listy płockie, red. Tadeusz Epsztein, Justyna Majewska, Aleksandra Bańkowska, Warszawa 2014, s. 10–11 (z przypisami).

Brendel Henryk Napoleon, [w:] Indeks represjonowanych, t. 21: Zabici w Katyniu. Alfabetyczny spis 4415 jeńców polskich z Kozielska zabitych w kwietniu–maju 1940, według źródeł sowieckich, polskich i niemieckich, opr. i red. A. Gurjanow, A. Dzienkiewicz, Warszawa 2013

Szymon Datner, Żydzi w walkach narodowowyzwoleńczych o całość i niepodległość Polski, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” nr 1/109, 1979, s. 17–40.

Albin Głowacki, Jeńcy września w niewoli sowieckiej w 1939 r. przed zagładą, w: W przeddzień zbrodni katyńskiej. Agresja sowiecka 17 września 1939 roku, red. Marek Tarczyński, Warszawa 1999, s. 24–68.

Marek Jerzy Minakowski, https://minakowski.pl/krakowscy-zydzi-ofiary-katynia/

Zofia Podgórska-Klawe, Szpital Starozakonnych w Warszawie cz.2, „Pamiętnik Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego” 2008, http://www.tlw.waw.pl/index.php?id=25&newsy_id=186

The Holocaust in the Soviet Union: Studies and Sources on the Destruction of the Jews in the Nazi-occupied Territories of the USSR, 1941–45, red. Lucjan Dobroszycki, Jeffrey S. Gurock, przedmowa Richard Pipes, Routledge, Nowy Jork 1994.

Przypisy:

[1] Szymon Datner, Żydzi w walkach narodowowyzwoleńczych o całość i niepodległość Polski, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” nr 1/109, 1979, s. 35.

[2] Albin Głowacki, Jeńcy września w niewoli sowieckiej w 1939 r. przed zagładą, w: W przeddzień zbrodni katyńskiej. Agresja sowiecka 17 września 1939 roku, red. Marek Tarczyński, Warszawa 1999, s. 28.

[3] B. Meirtchak, Jewish Military Casualties in the Polish Armies in World War II, t. 4, Tel Awiw 1994, Za: Archiwum Ringelbluma, t. 15, Wrzesień 1939. Listy kaliskie. Listy płockie, red. Tadeusz Epsztein, Justyna Majewska, Aleksandra Bańkowska, Warszawa 2014, s. 10–11 (z przypisami).

[4] The Holocaust in the Soviet Union: Studies and Sources on the Destruction of the Jews in the Nazi-occupied Territories of the USSR, 1941–45, red. Lucjan Dobroszycki, Jeffrey S. Gurock, przedmowa Richard Pipes, Routledge, Nowy Jork 1994.

[5] https://ipn.gov.pl/pl/sledztwa/zbrodnia-katynska/24212,Zbrodnia-Katynska.html, dostęp 31.03.2020.

[6] Brendel Henryk Napoleon, [w:] Indeks represjonowanych, t. 21: Zabici w Katyniu. Alfabetyczny spis 4415 jeńców polskich z Kozielska zabitych w kwietniu–maju 1940, według źródeł sowieckich, polskich i niemieckich, opr. i red. A. Gurjanow, A. Dzienkiewicz, Warszawa 2013, s. 171. Za: https://sztetl.org.pl/pl/biogramy/5039-brendel-henryk-napoleon-dawid, dostęp 30.03.2020

[7] Zofia Podgórska-Klawe, Szpital Starozakonnych w Warszawie cz.2, „Pamiętnik Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego” 2008, http://www.tlw.waw.pl/index.php?id=25&newsy_id=186, dostęp 30.03.2020 r.

[8] Źródło: Marek Jerzy Minakowski, https://minakowski.pl/krakowscy-zydzi-ofiary-katynia/, dostęp 30.03.2020.