Aktualności

Centralny Komitet Żydów w Polsce, główna i podstawowa instytucja polityczna i społeczna żydowskiej wspólnoty, działał niecałe sześć lat, zdążył jednak znacząco rozbudować swoje struktury, nawiązać kontakty z międzynarodowymi organizacjami żydowskimi, załatwić tysiące naglących spraw bieżących, wypracować plany na przyszłość. Przez okres swojego istnienia wpływał poprzez własnych działaczy i zatrudnionych pracowników na wszystkie sfery życia społeczności żydowskiej, może najmniej na sferę życia religijnego. W jakimś kontakcie, najczęściej listownym bądź poprzez odbiór dystrybuowanych zasiłków i darów, pozostawała z instytucjami skupionymi w CKŻwP choćby przez chwilę większość przebywających w Polsce Żydów. CKŻwP pozostawił po sobie ogromną dokumentację aktową, dotyczącą wszystkich sfer życia codziennego.

Dzieje Komitetu datuje się od powołania w końcu lipca 1944 r. w Lublinie Komitetu Żydowskiego, przekształconego w tym samym mieście 12 listopada 1944 r. w Tymczasowy Centralny Komitet Żydów Polskich. W statucie zatwierdzonym 26 maja 1946 r. zapisano nieco zmienioną, ostateczną nazwę instytucji — Centralny Komitet Żydów w Polsce. Komitet miał jednoczyć wszystkie odbudowujące się polityczne ugrupowania żydowskie oraz kierować opieką i pomocą społeczną dla uratowanych z zagłady Żydów, jednocześnie reprezentując ich interesy wobec polskich władz państwowych. Celem dalekosiężnym była odbudowa życia żydowskiego w Polsce.

W okresie lubelskim rozpoczęto być może najważniejsze zadanie Komitetu — rejestrację i zaprowadzenie ewidencji ocalałych z Zagłady Żydów. Opracowano wówczas pierwsze wytyczne. Rejestrację ocalałych miały prowadzić terenowe komitety żydowskie i przesyłać zdobyte informacji do centrali. Wielką rolę w tych działaniach odegrały powstające przy komitetach organizacje ziomkowskie. Prace rejestracyjne wraz z poszukiwaniami rodzin od końca 1944 r. pozostawały w gestii Wydziału Ewidencji i Statystyki. Najważniejszym osiągnięciem wydziału było opracowanie Centralnej Kartoteki Żydów Polskich, zawierającej ok. 280 tys. kart. Kartoteka składa się z dwóch części, starszej zawierające wpisy głównie z 1946 r. i dodatkowej zawierającej głównie karty z l. 1947–1950. Obie części są ułożone alfabetycznie. Z powodu, że niektóre osoby rejestrowały się wielokrotnie, rzeczywista liczba ocalałych osób jest znacznie mniejsza.

W sierpniu 1944 r. jeszcze Tymczasowy Centralny Komitet Żydów Polskich podjął ważną decyzję o utworzeniu Żydowskiej Komisji Historycznej, która rozpoczęła działania pod kierownictwem Marka Bittera. Jej głównym celem było zbieranie wywiadów i relacji od uratowanych Żydów. Były one głównie zbierane przez przeszkolonych protokolantów, zgodnie z zatwierdzonym wzorem ankiety. Przez pierwsze trzy lata zebrano prawie cztery tysiące wywiadów i relacji. W końcu grudnia 1944 r. zmieniono jej nazwę na Centralną Żydowską Komisję Historyczną, a na dyrektora placówki wyznaczono znanego przedwojennego historyka Filipa Friedmana, którego wspomagała Rada Naukowa. W marcu 1945 r. CKŻH przeniosła się do Łodzi, w ciągu tego roku zostały też rozbudowane jej oddziały terenowe. Komisja zaczęła ogłaszać drukiem wyniki swoich prac oraz współpracować z organami państwowymi w dokumentowaniu zbrodni hitlerowskich w ramach prowadzonych dochodzeń i rozpraw sądowych. Zaczęto też zabezpieczać zachowaną dokumentację historyczną dotyczącą ludności żydowskiej, szczególnie z okresu wojny. We wrześniu 1946 r. wydobyto m.in. z ukrycia pierwszą część konspiracyjnego Archiwum Getta Warszawskiego, którym kierował dr Emanuel Ringelblum. W maju 1947 r. CŻKH przekształcono w Żydowski Instytut Historyczny z siedzibą w Warszawie, w odbudowanym gmachu przedwojennego Instytutu Nauk Judaistycznych i Głównej Biblioteki Judaistycznej. W 1949 r. do ŻIH włączono zbiory rozwiązanego przez CKŻwP Żydowskiego Towarzystwa Krzewienia Sztuk Pięknych oraz księgozbiór Centralnej Biblioteki Żydowskiej.

Od momentu powstania CKŻwP kierowało prezydium, w którego skład wchodzili przedstawiciele wszystkich zalegalizowanych po wojnie partii żydowskich — Polskiej Partii Robotniczej, Poalej Syjon Zjednoczenie, Syjonistów Demokratów Ichud, Poalej Syjon Lewicy, Bundu, oraz największych organizacji społecznych — Żydowskiej Organizacji Bojowej, Hechaluc Pionier, Haszomer Hacair i Związku Partyzantów Żydów. Pierwszym przewodniczącym Prezydium wybrano Emila Sommersteina. Od samego początku pewną przewagę we władzach mieli członkowie żydowskiej Frakcji PPR, ścierający się podczas obrad zarówno z przedstawicielami Bundu jak i ugrupowań syjonistycznych. Poza CKŻwP pozostawali niezalegalizowani Syjoniści Rewizjoniści i ortodoksyjna Aguda. Działalność Komitetu finansowało z jednej strony państwo polskie, z drugiej, znacznie obficiej żydowskie instytucje zagraniczne na czele z American Joint Distribution Committee. Dominacja członków PPR, a następnie PZPR, w CKŻwP nasiliła się w 1948 r., w 1950 r. pod naciskiem władz politycznych ostatecznie Komitet rozwiązano, a pozostałe po nim archiwalia przekazano do ŻIH.

Swoją statutową działalność przez cały okres istnienia CKŻwP prowadziło poprzez wyspecjalizowane wydziały oraz sieć komitetów terenowych – wojewódzkich i powiatowych. Te ostatnie w miarę nasilania się procesu emigracji ludności żydowskiej stopniowo ograniczały swoją działalność. W pierwszych powojennych latach szczególne znaczenie miały wydziały Opieki Społecznej i Zdrowia oraz Opieki nad Dzieckiem, kierujące siecią szkół, internatów, sierocińców, domów opieki. W 1948 r. w 20 placówkach uczyło się ponad 3 tysiące dzieci. W sferze kultury istniejący od 1945 r. Wydział Kultury i Propagandy CKŻwP odgrywał jedynie rolę stymulującą i wspomagającą wobec autonomicznych organizacji zrzeszających twórców kultury – Związek Żydowskich Literatów, Dziennikarzy i Artystów, Związek Żydowskich Artystów Scenicznych, Żydowskie Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych, Żydowskie Towarzystwo Kultury, dwa Państwowe Teatry Żydowskie (w Warszawie i we Wrocławiu), a także Żydowska Agencja Prasowa oraz główne wydawnictwa — z siedzibą we Wrocławiu „Dos Naje Lebn” oraz „Jidysz Buch”.

W 1946 r. z powodu napływu do Polski tysięcy repatriantów żydowskich, głównie z ZSRR, powołano nowe wydziały CKŻwP: Emigracyjny, Budowlany, Ziomkostw, Personalny, Gospodarczy i Rewindykacji. Na początku 1946 r. Wydział Zdrowia przekształcono w Towarzystwo Ochrony Zdrowia. W II poł. roku rozwiązano Wydział Repatriacji. W lipcu 1946 r. powstała Centralna Komisja Specjalna, która organizowała ochronę placówek CKŻwP. Przy Wydziale Oświaty działała Centralna Komisja Kolonijna, organizująca wypoczynek dla dzieci objętych opieką CKŻwP. Od czerwca 1947 r. pracowała Centralna Komisja Mieszana przy CKŻwP i Żydowskiej Kongregacji Wyznaniowej (Komitecie Organizacyjnym Żydowskich Kongregacji Wyznaniowych w Polsce) w Warszawie. Jej pracownicy zajmowali się opieką nad zabytkami kultury żydowskiej, cmentarzami, sprawami ekshumacji, rozdziału macy pomiędzy ludność żydowską w Polsce.