Aktualności

Eliasz (Eliahu) Gutkowski [1] urodził się w 1900 r. w Kalwarii na Litwie jako syn rabina Jankiela (Jakuba) i Sary-Lei z domu Witenberg. [2] Od 1907 r. mieszkał z rodzicami w Łodzi przy ulicy Pomorskiej 46. Na Wolnej Wszechnicy Polskiej uzyskał dyplom magistra filozofii z zakresu historii, uczył w szkołach miejskich w Łodzi, działał w żydowskich organizacjach dobroczynnych i w syjonistycznej partii Poalej Syjon-Prawica. [3] Spędził w ziemi palestyńskiej wiele lat, był ekspertem w sprawach kultury hebrajskiej [4], współpracował z instytutem JIWO, powołaną w 1925 r. w Wilnie placówką naukową zajmującą się historią i kulturą Żydów. [5]

W 1939 roku rodzina Gutkowskich – Eliasz, jego żona Luba i roczny synek Gabriel – trafili jako uchodźcy do Warszawy. W getcie mieszkali przy ul. Muranowskiej 7/9 m. 5, potem przy ul. Nowolipki 31. Gutkowski pracował w Żydowskiej Samopomocy Społecznej, został jednym z najbliższych współpracowników Emanuela Ringelbluma – drugim po Herszu Wasserze sekretarzem grupy Oneg Szabat.

Gutkowski notował relacje uchodźców, przesiedleńców i byłych więźniów obozów pracy, kopiował i segregował rękopisy, przygotowywał (wraz z Wasserem) cotygodniowe biuletyny informacyjne dla żydowskiej i polskiej prasy konspiracyjnej. Zbierał informacje o pogromach, jakich dopuszczali się Niemcy we Lwowie i na Lubelszczyźnie w przededniu „ostatecznego rozwiązania”. [6] Dzięki jego namowom pisarz Perec Opoczyński nawiązał intensywną współpracę z Oneg Szabat. Przekonał też poetę Icchaka Kacenelsona, niechętnego Poalej Syjon-Lewicy [7], oraz Icchaka Cukiermana, jednego z przywódców Żydowskiej Organizacji Bojowej [8], by przekazywali swoje prace dla Archiwum. [9]

Poza tym nadal pracował dla podziemnej prasy swojej partii, nauczał historii Żydów w podziemnym gimnazjum organizacji Dror, uczestniczył w rozmowach na temat połączenia ŻOB z Żydowskim Związkiem Wojskowym.

W Archiwum Ringelbluma Gutkowski zdeponował swoje świadectwa szkolne, obrazujące dojrzewanie młodego żydowskiego inteligenta w Polsce. Dokumenty te pokazują, że przyszły nauczyciel miał w szkole przeważnie dostateczne oceny i musiał dwukrotnie podchodzić do matury. [10] Pozostawił także listy, podania o pracę w getcie, prośby o zgodę na wyjazd do Warszawy dla jego samotnej siostry Rajzli, głodującej w łódzkiej dzielnicy zamkniętej. Pomimo trudności w utrzymaniu żony i syna Gutkowski był jednym z najaktywniejszych członków grupy Oneg Szabat.

Dyplomy Eliasza Gutkowskiego

Wykorzystując warsztat historyka, przygotował monografie na temat szmuglu w getcie i handlu walutowego [11], w którym najważniejszą rolę odgrywały dolary:

Do transakcji walutowych prawie zawsze dochodzi w bramie. Po pierwsze trzeba dobrze przestudiować banknot albo monetę czy czasem nie zostały sfałszowane i wystarczy jeden rzut oka roztargnionego sprzedającego, aby rzekomy „kupiec” wziął nogi za pas z oferowanym obiektem. Krzyki poszkodowanego albo nawet jego pogoń za złodziejem nie są warte wysiłku. Wspólnicy złodzieja stoją na straży, by nic złego mu się nie stało. [12]

Gutkowski odznaczał się umiejętnością pozyskiwania materiałów, pracy w terenie. Gdy Rachela Auerbach zaczęła napisać tekst o prowadzonej przez siebie garkuchni przy ulicy Leszno 40, przynosił jej notesy, materiały piśmiennicze, skromne „honoraria”, które Oneg Szabat wypłacało swoim autorom. [13] Byłem zawsze szczery z Gutkowskim. I on zawsze przekazywał mi otrzymane informacje, a wiedział dużo, więcej niż Ringelblum, bo Ringelblum nie spotykał się z wieloma ludźmi i nie zbierał od nich relacji; większość materiałów dostawał od Gutkowskiego [14] – wspominał Icchak Cukierman.

Raporty o Zagładzie

W lutym 1942 roku do Warszawy dotarł Szlama ben Winer, uciekinier z Chełmna nad Nerem, pierwszego niemieckiego obozu zagłady, w którym Żydów mordowano przy użyciu spalin z ciężarówek. Hersz i Bluma Wasser udzielili mu pomocy i spisali jego wstrząsającą relację, która już w marcu została przekazana Armii Krajowej, a za jej pośrednictwem Londynowi. Gutkowski, Ringelblum i Wasser weszli w skład zespołu, który miał gromadzić i sprawdzać napływające z okupowanej Polski doniesienia o eksterminacji, by powiadamiać opinię publiczną w kraju i za granicą. [15] Dla polskiego rządu na uchodźstwie grupa Oneg Szabat była w tym okresie jedynym źródłem wiedzy o Szoah. [16]

W czerwcu 1942 roku Gutkowski wysłuchał relacji dwóch żydowskich kurierek, które potwierdziły doniesienia o kolejnym obozie zagłady, Sobiborze. [17] Wtedy też wraz z Ringelblumem i Wasserem opracowali raport Gehenna polskich Żydów opisujący przymusowe przesiedlenia, warunki życia w getcie, niszczenie żydowskiej kultury, początki masowych mordów. Autorzy szacowali liczbę zgładzonych do tego momentu polskich Żydów na co najmniej 600 tysięcy. Jak pisze Samuel Kassow, była to jedna z pierwszych podjętych przez żydowskich działaczy prób opisania i objaśnienia Ostatecznego Rozwiązania podczas jego trwania. [18] Wkrótce zaczęły się wywózki do Treblinki.

Po rozpoczęciu wielkiej deportacji Żydów z Warszawy w lecie 1942 roku Gutkowski, podobnie jak wielu innych członków Oneg Szabat, schronił się w szopie drzewnym Ostdeutsche Bautischlerei Werkstatte, prowadzonym przez Aleksandra Landaua przy ulicy Gęsiej 30.

Choć podczas deportacji członkowie grupy prawie stracili ze sobą kontakt, Gutkowski wciąż pracował na rzecz Archiwum, starał się ochronić rodzinę. Pod datą 15 sierpnia 1942 Abraham Lewin, kolega z Oneg Szabat, zapisał w dzienniku: Strzelanina zaczęła się o wpół do dziesiątej wieczorem. Na ulicy – ofiary. Przez całą noc bezustanny ruch do i z Pawiaka. Gutkowski posyła swe jedyne dziecko (trzy i pół roku) na cmentarz; stamtąd mają je wyprowadzić na Czerniaków. [19]

Epizod ten opisał także Cukierman:

(…) uratowaliśmy na farmie [polskim gospodarstwie związanym z ŻOB, które sprzedawało warzywa do getta – P.B.] na Czerniakowie kilkadziesiąt osób, które nie były członkami ruchu. Jednym z uratowanych był Gabriel Zeew, synek naszego przyjaciela, Eliahu Gutkowskiego. Pewnego dnia, w czasie wielkiej akcji w getcie, Eliahu przyszedł do nas, zupełnie bezradny: miał jednego jedynego synka, 3-letniego. Zabraliśmy dziecko na Czerniaków i ocaliliśmy. [20]

Na początku września Niemcy deportowali Gutkowskiego do Treblinki. W pociągu spotkał Natana Asza oraz Michała Mazora, współpracowników z pomocy społecznej. Gdy zauważyli, że zasłaniający drzwi drut kolczasty jest poluzowany, odblokowali wejście i wyskoczyli z pędzącego pociągu. [21] Gutkowski powrócił do Warszawy. W listopadzie 1942 r. wraz z Ringelblumem i Wasserem napisał kolejny raport, poświęcony Wielkiej Akcji i Treblince, zatytułowany Likwidacja żydowskiej Warszawy.

Eliasz Gutkowski wraz z żoną i synkiem zginął prawdopodobnie w czasie powstania w getcie w kwietniu 1943 r. Próbowali wydostać się z getta kanałami, ale Niemcy wpuścili do nich trujący gaz – taką wiadomość przekazał Icchak Cukierman. [22]

Tekst: Przemysław Batorski

Przypisy:

[1] Podstawowe informacje o Eliaszu Gutkowskim podaję za opracowaniem: Katarzyna Person, Wstęp, w: Archiwum Ringelbluma, t. 7, Spuścizny, red. Katarzyna Person, Wydawnictwo UW/Wydawnictwo ŻIH, Warszawa 2012, s. XVIII-XIX.

[2] Archiwum Ringelbluma, t. 7, Spuścizny, dz. cyt., s. 360.

[3] W Polsce ta syjonistyczna i socjalistyczna organizacja walczyła z dyskryminacją Żydów oraz promowała ideę utworzenia nowego, równościowego społeczeństwa żydowskiego w Palestynie. Do rozłamu w partii Poalej Syjon doszło w 1920 r. w czasie jej V konferencji w Wiedniu, gdy część delegatów sprzeciwiła się nawiązywaniu kontaktu z III Międzynarodówką (Kominternem) – powołaną przez Lenina w 1919 r. organizacją partii komunistycznych z całej Europy. Odłam prawicowy cechowały umiarkowane poglądy socjalistyczne. Do bardziej radykalnej frakcji Lewicy należeli między innymi Emanuel Ringelblum i Hirsz Wasser. W 1924 r. Poalej Syjon-Lewica zrezygnowała ze współpracy z Kominternem.

[4] Samuel D. Kassow, Kto napisze naszą historię?, tłum. Grażyna Waluga, Olga Zienkiewicz, Wydawnictwo ŻIH, Warszawa 2017, s. 272.

[5] Tamże, s. 266.

[6] Abraham Lewin, Dziennik, tłum. Adam Rutkowski, Magdalena Siek, Gennady Kulikov, opracowanie Katarzyna Person, Wydawnictwo ŻIH, Warszawa 2015, s. 89-90.

[7] S. Kassow, dz. cyt., s. 537 (przypis 125).

[8] Tamże, s. 272 (przypis 22).

[9] Tamże, s. 273-274.

[10] K. Person, dz. cyt., s. XVIII.

[11] S. Kassow, dz. cyt., s. 275.

[12] A. Ben-Jaakow [Eliasz Gutkowski], Opracowanie pt. „Czarna giełda”, w: Archiwum Ringelbluma, t. 34, Getto warszawskie, cz. II, red. Tadeusz Epstein, Wydawnictwo UW/Wydawnictwo ŻIH, Warszawa 2016, s. 133.

[13] S. Kassow, dz. cyt., s. 251.

[14] Icchak Cukierman, Nadmiar pamięci (Siedem owych lat). Wspomnienia 1939-1946, tłum. Zoja Perelmuter, redakcja naukowa Marian Turski, przedmowa Władysław Bartoszewski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 119.

[15] Barbara Engelking, Jacek Leociak, Getto warszawskie: przewodnik po nieistniejącym mieście, Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2013, s. 689.

[16] Tamże, s. 687.

[17] S. Kassow, dz. cyt., s. 489.

[18] Tamże, s. 494.

[19] A. Lewin, dz. cyt., s. 194.

[20] I. Cukierman, dz. cyt., s. 59.

[21] S. Kassow, dz. cyt., s. 275. Asz powrócił do Warszawy i zginął w getcie. Mazor przeżył wojnę, napisał książkę La cité engloutie: (souvenirs du ghetto de Varsovie) [Miasto, które zniknęło. Wspomnienia z warszawskiego getta], Paryż 1955. Według jego wspomnień czwarty ze skaczących, prawnik Mirabel, prawdopodobnie zginął podczas upadku.

[22] I. Cukierman, dz. cyt., s. 59.

Bibliografia:

Ben-Jaakow [Eliasz Gutkowski], opracowanie pt. „Czarna giełda”, w: Archiwum Ringelbluma, t. 34, Getto warszawskie, cz. II, red. Tadeusz Epstein, Wydawnictwo UW/Wydawnictwo ŻIH, Warszawa 2016, s. 131-142.

Archiwum Ringelbluma, t. 7, Spuścizny, opr. Katarzyna Person, Wydawnictwo UW, Warszawa 2012.

Icchak Cukierman, Nadmiar pamięci (Siedem owych lat). Wspomnienia 1939-1946, tłum. Zoja Perelmuter, red. naukowa Marian Turski, przedmowa Władysław Bartoszewski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.

Barbara Engelking, Jacek Leociak, Getto warszawskie: przewodnik po nieistniejącym mieście, Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2013.

Samuel D. Kassow, Kto napisze naszą historię?, tłum. Grażyna Waluga, Olga Zienkiewicz, Wydawnictwo Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 2017.

Abraham Lewin, Dziennik, tłum. Adam Rutkowski, Magdalena Siek, Gennady Kulikov, opracowanie Katarzyna Person, Wydawnictwo ŻIH, Warszawa 2015, s. 89-90.