Aktualności

Mendele Mojcher Sforim  /  Zbiory ŻIH

Mendele (Mendełe) Mojcher Sforim to pseudonim literacki (jid. Mendele, sprzedawca książek). Naprawdę nazywał się Szalom Jaakow Abramowicz. Urodził się 2 stycznia 1836 r. w biednej rodzinie w Kopylu koło Słucka (Białoruś). Otrzymał od ojca tradycyjną edukację, kształcił się w okolicznych jesziwach. Po ukończeniu nauki wędrował po miasteczkach Podola i Wołynia z żebrakiem – Awremlem Kulawym. Obrazy biednych, małych miasteczek, do których wtedy zawitał, można odnaleźć w prozie Sforima.

W 1854 r. zamieszkał w Kamieńcu Podolskim, gdzie pod wpływem Bera Gottlobera, pisarza tworzącego w jidysz, zainteresował się wiedzą świecką i został propagatorem oświecenia żydowskiego (haskali). Zaczął uczyć się języków rosyjskiego i niemieckiego, a także matematyki. Podjął również pierwsze próby pisarskie w języku hebrajskim — debiutował w 1856 roku w piśmie „Ha-Mag(g)id” (hebr. Kaznodzieja) artykułem List o wychowaniu. Dwa lata później przeprowadził się do Berdyczowa, skąd jednak musiał wyjechać w 1869 roku ze względu na zawartą w swych utworach krytykę skorumpowanych żydowskich elit miasta — jego pierwsza książka Miszpat Szalom (hebr. Sąd pokoju) ukazała się w jęz. hebrajskim w 1869 roku.

Sforim przeprowadził się do Żytomierza, gdzie pracował jako rabin w liberalnej szkole rabinackiej. W 1881 r. osiadł w Odessie — kierował tam miejscową Talmud-Torą. W 1905 roku uciekając przed pogromami po nieudanej rewolucji wyjechał z Odessy i przez dwa lata mieszkał w Genewie.

W swoich pierwszych utworach podnosił znaczenie kształcenia i zmian w życiu żydowskim – traktują o tym wydana w 1867 r. E(j)n miszpat (hebr. Krytyczne oko) oraz trzytomowy zarys historii naturalnej Toldot ha-tewa (hebr. Dzieje przyrody) wydany w latach 1862–1873.

Chcąc dotrzeć do większej liczby czytelników, od ok. 1864 roku zaczął pisać w języku żydowskim, a w latach 70. XIX w. jidysz stał się jego głównym środkiem wyrazu (nazywany jest w związku z tym „dziadkiem” nowoczesnej literatury jidysz). Jego pierwszą powieścią napisaną w tym języku jest Dos klejne menczele (Mały człowieczek) opublikowana w 1864 r. Książka ta otworzyła nowy rozdział literatury żydowskiej, mimo że – jak później wyznał w swojej autobiografii — wstyd mu było przyznać się do twórczości w języku jidysz, mimo że wszyscy wiedzieli, iż dotrzeć do masowego czytelnika żydowskiego i wpływać na niego można prawie wyłącznie w jidysz. [1]

Jego kolejne utwory prozatorskie to: Dos winczfingerł (jid. Pierścionek zaręczynowy, 1865), Fiszke der krumer (jid. Kulawy Fiszke, 1869), Eltern un kinder (jid. Rodzice i dzieci, 1869), Di kliacze oder car bałej-chajim (jid. Klacz albo cierpienie stworzeń, 1873).

Najbardziej znana powieść Sforima to Masoes Benjomin Haszliszi (jid. Podróże Beniamina Trzeciego) z 1879 r. Została wydana w jęz. polskim w 1990 r. w przekładzie Michała Friedmana. [2] Jej pierwszej adaptacji na język polski zatytułowanej Don Kiszot Żydowski. Szkic z literatury żargonowej żydowskiej dokonał w 1885 r. Klemens Junosza Szaniawski.

Powieść poprzedza słowo wstępne autora: Ja zaś, Mendele Mojcher-Sforim, którego celem zawsze było służyć swemu narodowi, swoim braciom, podług sił i możliwości, nie mogę się powstrzymać, by nie rzec: „Zanim pisarze żydowscy, którym do pięt nie dorosłem, zdążą się wyspać i napisać książkę o podróżach Beniamina po hebrajsku, ja spróbuję tymczasem opisać ją w skrótowej formie prostym językiem żydowskim”. [3]

Opowiada historię dwóch Żydów — Beniamina i Senderla z małej mieściny Tuniejadówka, którzy niczym Don Kichot i Sancho Pansa, wyruszają w podróż, podczas której mają wiele przygód. Trafiają m.in. do miasteczka Głupsk, którego sercem jest rynek. Tam mieszczą się sklepy i sklepiki, tam rozmieszczone są kramy, a wśród nich kramy złodziejskie, gdzie rzemieślnicy zbywają nadwyżki: skrawki materiału, taśmy, wstążeczki, ścinki aksamitu i resztki futrzane. Tu nieustannie wre i kipi. Tu, bez uroku, tłumy przewalają się, popychają tam i z powrotem. Nieraz można się tam nadziać na dyszle furmanek lub dwukonek. Lekarze twierdzą, że przy sekcji zwłok Żydów z Głupska natrafiają często na tkwiące w ciałach dyszle. Na lekarzach z Głupska jednak bez reszty polegać nie można. Lekarze grają tam o wiele ważniejszą rolę. [4]

Sforim wykorzystał znane mu z autopsji realia życia na prowincji. Na przykładzie wymyślonych sztetli, z humorem i ironią opisywał charakterystyczne cechy narodu żydowskiego, jego przywary, tradycyjny – najczęściej tożsamy z zacofaniem – tryb życia. Krytykował żydowskie elity. Jego bohaterowie, to zwykli ludzie, nękani biedą i kłopotami – często nieudacznicy życiowi – pokazani w ujęciu tragiczno — komicznym.

Sforim jest także autorem dramatów: Di tokse (jid. Taksa, 1869) i Der pryzyw (jid. Pobór, 1884), a także alegorycznego poematu o historii narodu żydowskiego Judeł (1875). W latach 1875–1885 wydawał serię kalendarzy Der nicłecher kalendar (jid. Użyteczny Kalendarz) zawierających m.in. popularne opracowania dotyczące historii Żydów i nauk przyrodniczych. Po 1881 r. związał się z ruchem odrodzenia narodowego, należał do Chibat Syjon, wspierał syjonizm.

W ostatnim okresie życia wrócił do pisania po hebrajsku, przede wszystkim tłumaczył na ten język swoje utwory pisane w jidysz. Powieść autobiograficzna Szlojme, syn pana Chaima (jid. Szlojme reb Chaims), nad którą pracował w latach 1899–1912, oraz nieukończone wspomnienia W owe dni (hebr. Ba-jamim ha-hem) są uważane za główne źródło informacji o dzieciństwie i rodzinie Sforima, a także o jego drodze pisarskiej. Autentyczność przedstawionych tam wydarzeń potwierdzili m.in. Max Weinreich, Szmuel Niger, David Aberbach, Jan Schwartz.

Wobec restrykcji przeciw wydawaniu jego książek w Rosji, wiele z nich miało swe pierwodruki w Warszawie i z tego miasta były rozprowadzane. Efektem tych prac było przygotowanie dzieł zebranych Sforima w języku hebrajskim (t. 1–3, 1909–1911) i w języku jidysz (t. 1–16, 1911–1913).

Przeczytaj też: "Encyklopedia żydowskiego życia". Szolem Alejchem

Przypisy:

[1] Chone Shmeruk, Historia literatury jidysz, Wyd. Ossolineum, Wrocław 1992, s. 64.

[2] https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/podroze-beniamina-trzeciego.html 

[3] Ibidem.

[4] Ibidem.

Źródła:

Artykuł został oparty na: Rafał Żebrowski, „Mendele (Mendełe) Mojcher Sforim” [w:] Polski Słownik Judaistyczny.

Chone Shmeruk, Historia literatury jidysz, Wyd. Ossolineum, Wrocław 1992.

https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/podroze-beniamina-trzeciego.html

https://sztetl.org.pl/pl/biogramy/3755-mendele-mojcher-sforim

http://zydzi.autobiografia.uni.wroc.pl/mendele-mojcher-sforim/