Aktualności

Wielka Synagoga na Tłomackiem, obok niej Główna Biblioteka Judaistyczna

Do czasów II wojny światowej Warszawa była największym skupiskiem Żydów w Europie. Dzielnica żydowska zajmowała tutaj blisko piątą część miasta. W Warszawie, która ustępowała liczbą ludności żydowskiej tylko Nowemu Jorkowi, rozwijało się żydowskie życie, które było zarówno tradycyjne, jak twórcze, konserwatywne religijne, jak i narodowe — pisał o przedwojennej Warszawie Israel Gutman w „Walce bez cienia nadziei”. — Żydom warszawskim brakowało tradycji i charakteru, które stanowiły ważną cechę społeczności takich miast jak Kraków, Lublin czy Lwów, gdzie Żydzi mieszkali od pokoleń. Warszawie brakowało zarówno starych budowli, jak i owianych tradycją wspomnień świetnej przeszłości. Nie było w niej liczących kilkaset lat synagog jak w Krakowie. Nie była także nigdy siedzibą słynnych uczonych żydowskich. Społeczność żydowska w Warszawie nie miała za sobą długiej tradycji. Najstarszy nagrobek na cmentarzu żydowskim pochodził z 1807 r.

Pomimo to Warszawa dawała nowo przybyłym szansę odegrania roli w dziejach miasta, czuło się w niej ducha szybko postępującego rozwoju. Stosunkowo nowa zabudowa miasta i gwałtowne przemiany sprzyjały przełamywaniu tradycyjnej izolacji. Nowi przybysze i przejściowi goście dobrze czuli się w tym mieście.

Warszawa szybko stała się światową stolicą kultury diaspory żydowskiej. Funkcjonowało tutaj ponad 440 synagog i domów modlitwy. Wraz z wybuchem II wojny światowej, a potem narastającymi represjami niemieckiego okupanta warszawscy Żydzi stracili możliwość normalnego funkcjonowania w tym odbywania praktyk religijnych w swoich synagogach. W styczniu 1940 roku zostały zamknięte wszystkie synagogi i bożnice. 20 maja 1941 roku władze niemieckie zezwoliły jednak na otwarcie trzech synagog, które znalazły się w granicach getta: synagogi Moriah, Małżonków Nożyków oraz Wielkiej Synagogi na Tłomackiem.

Synagoga Moriah (Morija) na ul. Dzielnej 7 powstała w 1908 roku, ale już na jesieni 1904 roku w „Izraelicie” można było przeczytać:

Nowa synagoga „Morija”. D. 28 z. m. (tzn. w sierpniu) położona została pierwsza cegiełka pod fundament mającego się wkrótce urzeczywistnić projektu pewnego grona Żydów, mieszkańców tutejszych, której staraniem stanie przy ul. Dzielnej No.7 synagoga, odpowiadająca tak wymogom higieny, jak wymogom estetyki. Uroczystość z powodu nabycia na ten cel domu rozpoczął śpiew kantora synagogi Nożyka, p. M. Lewinsona, który wraz z chórem odśpiewał hymn „Ma-towu”. (O jak piękne są twe namioty Jakubie!) oraz kilka jeszcze modlitw dziękczynnych, poczem przemówił kaznodzieja p. Nisenbaum. Następnie członek komitetu budowy nowej synagogi p. M. Pros, objaśnił, iż zakupiono dom przy ul. Dzielnej za sumę rb. 100,300, oraz, że z wypuszczonych 1000 udziałów po 100 rb. każdy, nabyło 314 członków 438 udziałów, za sumę rb. 43,800. [„Izraelita” 1904, nr 41]

Synagoga najprawdopodobniej nie powstała jako nowy budynek, ale na jej potrzeby zaadaptowano istniejące wnętrze. Aron ha-kodesz stanowiła czteroboczna „altana” arkadowa, przekryta kopułą i bimą. Symetrycznie po obu stronach umieszczono tutaj menory. Wewnątrz ustawiono dwa rzędy ławek, z których każdy przeznaczony był dla ośmiu osób. Światło do synagogi wpadało przez zdwojone okna, co może wskazywać, że była ona umiejscowiona na kondygnacji wyższej niż sąsiednia zabudowa.

Po zajęciu Warszawy przez Niemców w styczniu 1940 roku synagoga została zamknięta. Podczas uroczystego, ponownego otwarcia 6 września 1941 roku modły odprawił kantor Izrael Mowsza Rudnicki z chórem pod kierownictwem doktora Gutwerka. Uroczystą mowę wygłosił zaś rabin Goldsztejn. Dodatkowo odczytano pismo powitalne wieloletniego kaznodziei – Izaaka Nisenbauma. Krótko po otwarciu, we wrześniu 1942 roku, na kamienicę i synagogę spadła bomba, doszczętnie je niszcząc. Teren Muranowa został zrównany z ziemią i dziś trudno nawet odnaleźć miejsce, gdzie stała synagoga.

Synagoga im. Małżonków Nożyków na ul. Twardej 6 jest jedyną zachowaną spośród znaczniejszych synagog w Warszawie. Codziennie odbywają się tutaj nabożeństwa, a cztery razy do roku wspomina się zmarłych fundatorów Rywkę i Załmana Nożyków.

Działkę pod budowę synagogi przy Twardej 6 zakupił Załman Nożyk już w 1893 roku. Prace konstrukcyjne, podług planów budowniczego Karola Kozłowskiego rozpoczęły się wiosną 1898 roku. Po niecałym roku budynek był gotów: 

Wzniesienie nowej synagogi przy ul. Twardej kosztem p. Nożyka nie jest projektem, jak pisma codzienne podają, lecz faktem dokonanym, synagoga bowiem znajduje się już pod dachem. [„Izraelita”, 1/13 stycznia 1899 r.]

Uroczyste otwarcie odbyło się 12 maja 1902 roku w święto Lag ba-Omer. Uroczyste mowy wygłosili dwaj rabini a modły prowadził kantor Lewinsohn. Sam Załman Nożyk zaś uroczyście włożył Torę do Aron ha-Kodesz.

Budynek synagogi wzniesiono na planie prostokąta z ryzalitem w stylu neoromańskim, z licznymi elementami bizantyjskimi, neorenesansowymi oraz mauretańskimi. Wnętrze podzielono na trzy nawy. Synagoga powstała dla społeczności ortodoksyjnej z miejscami dla kobiet w galeriach, do których prowadzą osobne wejścia i klatki schodowe. Bimę lekko przesunięto w kierunku centrum sali głównej, a nad zwieńczeniem Aron ha-kodesz znalazła się wnęka na chór.

Synagoga Nożyków została zamknięta, podobnie jak wszystkie inne domy modlitwy w styczniu 1940 roku. Ponownie otwarto ją we wrześniu 1941 roku. W lipcu 1942 roku synagoga została ponownie zamknięta, a po likwidacji tzw. „małego getta” znalazła się po stronie aryjskiej. Wówczas budowla została zamknięta i zdewastowana przez hitlerowców – służyła między innymi jako magazyn paszy i stajnia dla koni. W czasie powstania warszawskiego została poważnie uszkodzona, ale jej solidna konstrukcja się nie zawaliła.

Dziś w odnowionej synagodze oprócz praktyk religijnych odbywają się liczne wystawy, koncerty, wernisaże i inne spotkania kulturalne.

Synagoga Nożyków

Wielka Synagoga zbudowana przy Tłomackie 7 była jedną z najwspanialszych polskich budowli wzniesionych w XIX w. Jej uroczyste otwarcie przypadło na dzień 26 września 1878 roku w święto Rosz ha-Szana. Podczas ceremonii rabin Izaak Cylkow przywitał rosyjskiego namiestnika hr. Pawła Kotzebue nie w języku rosyjskim, hebrajskim czy jidysz, lecz w polskim, co odebrano jako zgodę na wygłaszanie kazań w tym języku, gdyż ten ostatni nie zaprotestował. Wieczne światło przed Aron ha-kodesz zapalił Henryk Natanson. 

Do dziś zachowały się jedynie plany architektoniczne synagogi, schematy rzutów parteru i poziomu galerii dla kobiet oraz kilka pocztówek przedstawiających budowlę. Wprawne oko dostrzeże jednak i na nich podobieństwo synagogi do innych dobrze znanych warszawskich budowli. Jej fasada przypominała jedną z elewacji Pałacu na Wyspie w warszawskich Łazienkach, a reprezentacyjne wejście jest bliskie kolumnowemu portykowi dzisiejszego Urzędu Miasta.

Wnętrze Wielkiej Synagogi zaskakiwało. Poruszenie wśród ówczesnych bywalców synagog budził jego renesansowy charakter i nawiązania do bazylik starochrześcijańskich. W środku znalazło się 2200 miejsc siedzących, biblioteka, pomieszczenia kancelarii oraz pokój zaślubin. Widocznym przykładem włoskich inspiracji były nawy z arkadami krużganków, centralnie umieszczona absyda, w której znajdowała się bima (podwyższenie do czytania Tory) i Aron ha-kodesz (szafa ołtarzowa do przechowywania Tory). Górną część absydy wypełniała koncha pokryta rozetami w kształcie gwiazd. Dość podobnie skonstruowane jest wejście do kościoła św. Anny w Wilanowie.

Wielka Synagoga spełniała nie tylko funkcje religijne. Odbywały się w niej również nabożeństwa z okazji odzyskania niepodległości przez Polskę, uchwalenia Konstytucji 3 maja, rozpoczęcia roku szkolnego czy nabożeństwo żałobne w dniu śmierci Józefa Piłsudskiego.

W czasie II wojny światowej budowla była sukcesywnie niszczona przez hitlerowskich okupantów. W styczniu 1940 roku synagoga została zamknięta. Następnie na krótko otworzono ją w listopadzie 1941 roku. W marcu 1942 roku wyłączono z getta teren wokół ul. Tłomackie, w tym Wielką Synagogę. Wówczas to budowla zaczęła pełnić funkcję magazynu na meble. W połowie roku w dachu zdewastowanej budowli były już liczne dziury, większość wyposażenia została wywieziona lub zniszczona, uszkodzono kapitele i części architrawów a Aron ha-kodesz leżał powalony na ziemi.

Ostatecznie Wielka synagoga została wysadzona w powietrze 16 maja 1943 roku, co było ostatnim aktem zniszczenia dzielnicy żydowskiej przez Niemców. Jedynymi pamiątkami po najznamienitszej warszawskiej budowli żydowskiej są  część kolumny i numerek z szatni.

Obrazy Wielkiej Synagogi: