Aktualności

16 maja obchodzimy jedną z wielu rocznic związanych z Wielką Synagogą na Tłomackiem. Jest to rocznica najbardziej ze wszystkich tragiczna. 77 lat temu Jürgen Stroop, dowódca oddziałów niemieckich likwidujących warszawskie getto, dokonał zniszczenia synagogi. Pożar, który był efektem eksplozji, dosięgnął również budynku dawnej Głównej Biblioteki Judaistycznej, w którym dziś swą siedzibę ma Żydowski Instytut Historyczny. To właśnie tam, w holu, podłoga pokryta jest śladami ognia, które przypominają nam o wydarzeniach z maja 1943 r.

Jednakże Wielka Synagoga, zarówno dawniej, jak i dziś, inspiruje, skłania do poszukiwań i namysłu, tak nad historią, jak i kulturą i architekturą. W ubiegłym roku poszukiwania te zaowocowały projektem „Synagoga w Oni (Gruzja) – ślady polskiego i gruzińskiego dziedzictwa w Izraelu”, który Żydowski Instytut Historyczny wraz z partnerami realizował w Gruzji i w Izraelu. Warto dziś przybliżyć stojącą za tymi działaniami ideę oraz wiedzę, którą przyniosły nam te działania.

Punktem wyjścia projektu była legenda, wedle której rabin z gruzińskiego miasteczka Oni, studiując w Warszawie, zainspirował się Wielką Synagogą na Tłomackiem i zapragnął stworzyć na jej wzór synagogę w swym rodzinnym mieście. W 1895 r. wybudowano wysoko w górach Gruzji bożnicę w stylu eklektycznym, dzisiaj trzecią co do wielkości synagogę gruzińską, po synagogach w Tbilisi i Kutaisi. W związku z emigracją większości gruzińskich Żydów do Izraela historia nieistniejącej już bożnicy warszawskiej zawędrowała do położonego na pustyni Negew miasta Beer Szewa, wraz z cennymi zwojami Tory z Oni, gdzie stała się mitem i punktem odniesienia do dnia dzisiejszego.

**

Koordynacją projektu zajęli się pracownicy Żydowskiego Instytutu Historycznego (Anna Duńczyk-Szulc, dr Bartosz Borys, Olga Szymańska), a wzięło w nim udział 18 studentek i studentów z Polski, Gruzji i Izraela pod opieką kadry naukowej z trzech uczelni: Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (dr Magdalena Tarnowska, dr Romana Rupiewicz), Uniwersytetu Gruzji w Tbilisi (prof. Lela Tsitsuashvili, dr Ana Lagidze) i Uniwersytetu Ben Guriona w Beer Szewie (Tehila Sade). W działaniach projektowych ŻIH wspierał Instytut Polski w Tbilisi (Małgorzata Wierzchowska, Lech Kończak) oraz Instytut Polski w Tel Awiwie (Tadeusz Woleński). W projekcie wzięli również udział: fotograf Radek Polak, polsko-żydowska artystka Maya Gordon oraz kurator związany z Fundacją Polskiej Sztuki Nowoczesnej Sarmen Beglarian.

Pierwsza część projektu miała miejsce w Gruzji w dniach 21–30 listopada 2019 r. W czasie pobytu uczestnicy zapoznali się z polskim, żydowskim i gruzińskim dziedzictwem kultury materialnej w Tbilisi i Kutaisi, a następnie przez kilka dni pracowali w Oni, gdzie prowadzili prace dokumentacyjne w synagodze i na dwóch cmentarzach żydowskich. Towarzyszyły temu działania fotograficzne: dokumentacja aktywności uczestników i samego żydowskiego dziedzictwa materialnego, a także warsztaty artystyczne.

Pracując w Oni, studenci inwentaryzowali w dwóch grupach, pod kierunkiem kadry akademickiej, synagogę w Oni oraz dwa cmentarze żydowskie poszukując architektonicznych i artystycznych śladów mitu Wielkiej Synagogi na Tłomackiem. Efektem tych prac był opis i analiza detali architektonicznych, inskrypcji i wyposażenia, a także wstępna inwentaryzacja cmentarzy. W oparciu o działania inwentaryzacyjne pod kierunkiem Mayi Gordon i Sarmena Beglariana studenci tworzyli prace artystyczne, których efektem będzie ich wspólna instalacja artystyczna.

Druga część projektu odbyła się w Izraelu w dniach 14–18 grudnia 2019 r. Była to okazja do zapoznania się z historią Izraela i migracji Żydów z ZSRR do tamtego kraju, architekturą Beer Szewy, Jerozolimy i Tel Awiwu, a także ze zbiorami Muzeum Izraela. Kluczowym elementem wyjazdu było spotkanie z przedstawicielami społeczności gruzińskich Żydów osiadłych w Beer Szewie, które odbyło się w tamtejszej synagodze tej społeczności. Działaniom tym towarzyszyły dyskusje i refleksja nad wieloma wymiarami pamięci.

**

Najcenniejszym efektem projektu są dane, które udało nam się zebrać podczas prac inwentaryzacyjnych i dokumentacyjnych w Oni.

Inwentaryzację i dokumentację cmentarzy żydowskich w Oni prowadził zespół studentów pod kierunkiem dr Magdaleny Tarnowskiej oraz Tehili Sade. Nowy cmentarz położony jest pół kilometra na północ od synagogi i mieści ok. 660 nagrobków, które wykonane są głównie z granitu, piaskowca, cementu, rzadziej z alabastru. Cmentarz otoczony jest niskim, kamiennym murem, a nagrobki położone w 10 równoległych rzędach orientowane są, podobnie jak synagoga, w kierunku południowym. Najstarszy nagrobek, z którego udało się odczytać inskrypcję w języku hebrajskim pochodzi z 1918 r. Najwięcej nagrobków pochodzi z lat 1950–1990, choć są również nagrobki z lat 30. i 40. XX w. Najnowszy pochówek miał miejsce w 2015 r.

Według dr Tarnowskiej „Formy nagrobków znajdujące się na tym cmentarzu są typowe dla kultury Żydów aszkenazyjskich – pionowe macewy. Inskrypcje są w językach hebrajskim i gruzińskim, na wielu nagrobkach są wizerunki zmarłych, ceramiczne lub wycinane laserowo; są to popiersia lub półpostaci, niekiedy prezentują one funkcje społeczne i zawodowe pełnione przez zmarłych za życia. Na niektórych płytach widnieją fragmenty poezji. Należy zaznaczyć, że nagrobki są systematycznie poddawane renowacji polegającej na naprawianiu płyt poziomych oraz wymianie pionowych na granitowe, w kolorze czarnym, z inskrypcjami i wizerunkami zmarłych”.

Udało się odnaleźć również starszy cmentarz, umiejscowiony niemal równolegle do synagogi w kierunku zachodnim. Podobnie jak nowy cmentarz, jest ogrodzony, aczkolwiek dziś niemal w całości porośnięty trawą. Znajduje się na nim kilkanaście zapadniętych w grunt płyt nagrobnych. Najstarszy nagrobek, na którym udało się odczytać inskrypcję, to pochówek kobiety z 1860 r.

**

Inwentaryzacją synagogi w Oni zajmowała się druga grupa studentów, których pracę koordynowały dr Romana Rupiewicz i dr Ana Lagidze. Dzięki pomiarom udało się przygotować rzut poziomy obiektu, opisać elewację i detale, a następnie je przeanalizować. Zinwentaryzowano również inskrypcje, dzięki czemu uzyskano bogaty materiał źródłowy, mogący posłużyć do badań nad architekturą synagog z XIX w.

Synagoga w Oni powstała w 1895 r., jej sala główna położona jest na planie zbliżonym do kwadratu, Aron ha-kodesz znajduje się na ścianie wschodniej, z kolei bima zlokalizowana jest w części centralnej wyznaczonej przez 4 kolumny, na których spoczywa kopuła. Wnętrze synagogi jest zaznaczone w strukturze ścian wewnętrznych, co świadczy – zdaniem dr Rupiewicz – o wysokim poziomie realizacji architektonicznej. Jej kopuła jest okazała i dominuje nad synagogą, która jest widoczna z dużej odległości.

Dr Rupiewicz dodaje również: „Architektura synagogi wyraźnie nawiązuje do budownictwa synagog w Polsce i Europie, nie odnajduje się w niej lokalnych gruzińskich stylów architektonicznych. Nawiązuje do synagog w Tykocinie i Krakowie. Jej główną dominantę stanowi okazała kopuła o idealnych proporcjach, podobnie jak w Wielkiej Synagodze na Tłomackiem w Warszawie. Styl dekoracji można określić jako eklektyczny o dużych wpływach mauretańskich. Bogactwo kamiennych detali architektonicznych świadczy o wysokiej jakości artystycznej synagogi”.

Dzięki pobytom studyjnym w Gruzji i Izraelu uczestnikom projektu udało się poznać i udokumentować zachowane dziedzictwo kultury materialnej Żydów gruzińskich w Oni oraz prześledzić historię kultury i myśli architektonicznej, łączące Wielką Synagogę na Tłomackiem w Warszawie, synagogę w Oni i pamięć o niej we współczesnej Beer Szewie. Badania prowadzone w Oni potwierdziły, że architektura tamtejszej synagogi wyraźnie nawiązuje do budownictwa synagog w Polsce i nie odnajduje się w niej lokalnych gruzińskich stylów architektonicznych. W swym kształcie wykazuje podobieństwo do synagog w Tykocinie i Krakowie, a kopuła przypomina kopułę dawnej Wielkiej Synagogi w Warszawie. Udało się również potwierdzić nawiązania architektoniczne między synagogą w Beer Szewie, a synagogą w Oni.

**

W tym roku planujemy zorganizować wernisaż instalacji artystycznej, przygotowanej przez Mayę Gordon w oparciu o prace artystyczne przygotowane wspólnie ze studentami w czasie projektu. Okazją do tego będzie wrześniowa 142. rocznica otwarcia Wielkiej Synagogi na Tłomackiem.

**

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach Programu „Kultura Inspirująca”