Aktualności

Zinowij Tołkaczew, „Skąd nie ma powrotu”, 1945 r. Teka z reprodukcjami prac „Majdanek”. Zbiory ŻIH

Zinowij Tołkaczew urodził się w 1903 r. na Białorusi w rodzinie żydowskiej, jednak przez większość życia związany był z Kijowem. W 1940 r. został profesorem w Kijowskim Państwowym Instytucie Sztuki.

W lipcu 1944 r. jako żołnierz radziecki dotarł do Majdanka, a pół roku później do Auschwitz, gdzie uczestniczył w pracach komisji badającej zbrodnie wojenne. Jego rysunki, które trafiły do albumów „Majdanek” oraz „Kwiaty Oświęcimia”, były w latach 1945-1946 pokazywane na wystawach w Warszawie, Lublinie, Krakowie, Rzeszowie, Łodzi i Katowicach. W imieniu rządu polskiego zostały wysłane do szefów państw koalicji antyhitlerowskiej jako świadectwo niemieckich zbrodni.

Na pierwszym z wybranych rysunków (u góry artykułu) autor chciał być może przedstawić moment przybycia nowego transportu więźniów do obozu. Z przodu widać prawdopodobnie bramę wejściową na plac selekcyjny, tzw. Rosengarten („ogród róż”), który mieścił się przy baraku łaźni żeńskiej. Na placu selekcyjnym odbierano przybyłym bagaże i rozdzielano do dwóch łaźni: męskiej i żeńskiej. Tam też odbywała się selekcja: osoby zdrowe oddzielano od chorych i dzieci.

Na drugim rysunku widzimy drogę biegnącą obok ogrodzenia z drutem kolczastym. Jeśli porównamy rysunek z mapą obozu KL Majdanek, zorientujemy się, że przedstawia najprawdopodobniej ścieżkę do nowego krematorium, które Niemcy wybudowali jesienią 1943 r. Jego nadzorcą był Erich Mußfeldt, z zawodu piekarz. W oddali obok wieżyczki strażniczej majaczy komin. Możemy próbować sobie wyobrazić, co czuli więźniowie idący w tę stronę.

Na trzecim rysunku widoczna jest być może główna droga obozowa. Wieżyczki strażnicze stoją w rzędzie, niczym starożytne wieże oblężnicze – jednak nie mają niszczyć umocnień, tylko utrzymywać więźniów w strachu i posłuszeństwie.

Kobieta przedstawiona na czwartym rysunku nie przypomina żadnej z dozorczyń, które pracowały na Majdanku. Nosi kobiecy mundur, a w ręku trzyma pejcz – narzędzie bicia więźniarek, które pojawia się często w ich wspomnieniach.

Chociaż Tołkaczew był członkiem partii komunistycznej, przez wiele lat związanym z władzą radziecką, po wojnie, na fali kampanii antysemickiej Stalina, został oskarżony o „kosmopolityzm”, „burżuazyjny nacjonalizm” i tworzenie dzieł „syjonistyczno-religijnych”.

Zmarł w 1977 r. w Kijowie. Po jego śmierci potomkowie przekazali rysunki do Instytutu Yad Vashem. W zbiorach Żydowskiego Instytutu Historycznego posiadamy egzemplarz teki „Majdanek” z 1945 r., którą w całości mogą Państwo oglądać na portalu Centralnej Biblioteki Judaistycznej.

Dziękuję za pomoc w opisaniu rysunków Małgorzacie Smreczak.