Aktualności

Strefa osiedlenia; odsetek Żydów na zachodnich terytoriach należących do Rosji; wycinek z mapy z 1905 r. (całość poniżej). Wikipedia

Sfera osiedlenia (dalej s.o.) zwana też była „strefą osiadłości” (ewidentny rusycyzm, pochodzący od rosyjskiego czerta [postaojannoj jewrieskoj] osiedłosti); w języku jidysz der tchum ha moszew; wreszcie po hebrajsku – tchum ha moszaw; zaś w przekładzie na angielski pale settlement, od łacińskiego palus, właściwie słup, pal, ale szerzej – oznaczenie granicy jakiegoś terytorium. Sam termin w pełnym brzmieniu pojawił się w prawodawstwie rosyjskim w ukazie Statut o Żydach (ros. Położenije o Jewriejach) z 1835 r. Generalnie pojęcie to oznaczało część europejskiej Rosji (ok. 20% jej powierzchni), ciągnącą się od morza Bałtyckiego do Czarnego i nieco dalej na wschód w południowej części, w której wolno było Żydom mieszkać i handlować od końca XVIII do początków XX wieku. Wyłączono z niej kilka miast, m.in. Kijów, Jałtę i Sewastopol.

Strefa miała swój początek w ukazie Katarzyny II z 3 I 1792 r. Większość historyków zachodnich (zwłaszcza anglosasi), ale także i polskich, podają jako dzień jego powstania 23 XII 1791 r. Natomiast w historiografii rosyjskiej pojawia się podwójna datacja, czyli 23 XII 1791 (3 I 1792) i jedynie ta druga, wedle kalendarza gregoriańskiego, czyli „nowego stylu”, może być uważana za rocznicę tego wydarzenia.

Geneza tego ukazu była złożona. Zwykle historycy mówią o przyczynach gospodarczych i narodowościowych (nacjonalistycznych). Drugi z wymienionych czynników należałoby odrzucić ze względu na stopień rozwoju i charakter stanowy społeczności rosyjskiej w XVIII w. Państwo moskiewskie i potem rosyjskie nie dokonało nigdy aktu przyjęcia Żydów na swym terytorium. Co więcej, tych stosunkowo nielicznych wyznawców judaizmu, pojawiających się na jego terytorium (m.in. w wyniku aneksji ziem I Rzeczypospolitej od XVII w.), pragnęło się pozbyć, o ile nie przyjęli oni prawosławia. Do prób takich dochodziło zwłaszcza za panowania cesarzowej Elżbiety (1741-1762). Sytuację tę skomplikował pierwszy rozbiór Polski (1772), a potem następne (1793 i 1795), w wyniku których w granicach Cesarstwa znalazła się znaczna liczba Żydów polskich. Trzeba przy tym zaznaczyć, że większość mieszkańców ówczesnej Rosji nie miała swobody poruszania się, co stawiało ją w upośledzonej sytuacji wobec Żydów. Pojawiły się zatem protesty kupców moskiewskich skierowane do władz miejskich oraz witebskiego kupca Całki Fajbiszowicza. Ich autorzy skarżyli się na niemożność sprostania konkurencji żydowskich kupców z anektowanych terenów białoruskich. Zgoła przeciwne motywy przyświecały tworzeniu s.o. na terenach tzw. nowej Rosji, stąd też mówiono o „nowej s.o.”, czyli ziemiach zdobytych w XVIII w. w wojnach tureckich oraz po podboju chanatu krymskiego. Były to prowincje słabo zurbanizowane, wymagające intensywnego zagospodarowania. Włączenie ich do strefy miało sprzyjać ich rozwojowi, dzięki rzutkości i „talentom handlowym” Żydów.

Ważną rolę odegrał też – często pomijany - czynnik kulturowo-religijny. Rosja - jako spadkobierczyni Bizancjum, z jej ideą czystej Rusi, wiecznie zagrożonej agresją zewnętrznego świata, wreszcie ze specyficzną formą sprawowania władzy, opartej na dominacji władzy świeckiej i swoistym ubóstwieniu „samodzierżców” – niechętnie odnosiła się do wszystkich innych religii, poza prawosławiem. Surowy monoteizm wyznawców judaizmu oraz hierarchiczne podporządkowanie papieżowi katolików, pozostawały w konflikcie z rosyjskim pojmowaniem jedności państwa. Toteż kulturę tego kraju przenikał duch wrogości do „inorodców”, pośród których szczególną niechęć skupiali na sobie Żydzi i katolicy, głównie Polacy. Kiedy wraz z aneksjami terytorialnymi w XVIII w. pojawiła się znaczna grupa Żydów, zrodziła się idea „ochrony” przed nią centralnej części imperium. Tymczasem monarchia Romanowów toczyła ciężkie walki o opanowanie Kaukazu. Północna część tego regionu należała do s.o. w latach 1804-1835, potem władze rosyjskie kazały się stamtąd wynosić wyznawcom judaizmu. Jednak niewielka grupa Żydów mieszkała tam przed inwazją rosyjską. W związku z tym precyzyjnie wyodrębniono te właśnie rody, pozwalając im pozostać na miejscu, nazywając ich członków „górskimi Żydami”.

W 1815 r. pod zwierzchnictwo Rosji dostała się centralna Polska, czyli Królestwo Polskie (Kongresowe). Zdarza się, iż błędnie bywa ono zaliczane do strefy. Jednak Królestwo posiadało pewien zakres autonomii do powstania styczniowego, a sytuacja prawna ludności wyznania mojżeszowego była tu diametralnie inna niż w Cesarstwie. Żydzi w nim formalnie nie byli odrębnym stanem, jak w Kongresówce do 1862 r. Natomiast w guberniach bezpośrednio wcielonych do Imperium podlegali oni różnym formom opresji i rusyfikacji, nieznanym w „Polsce” (do 1868 do Kongresówki mogli przenosić się tylko za specjalnymi zezwoleniami administracji rosyjskiej; ruch w przeciwną stronę był swobodny). Żydowskie gminy w s.o. wciąż ograniczane w swych prerogatywach, za Mikołaja I statutem z 1835 r. zostały zmienione w agendy podatkowo-wojskowe (od 1827 miały dostarczać rekrutów). Wprowadzono też instytucję kantonistów, młodocianych od 12 do 25 roku życia, którzy przed rozpoczęciem służby w armii poddawani byli brutalnej rusyfikacji (w rodzinach prawosławnych lub specjalnych zakładach). Chłopcy, których nie zdążono ożenić, byli zagrożeni porwaniami, nawet z domu podczas wieczerzy szabasowej. Społecznościom żydowskim mogli być narzucani „rabini urzędowi”, często bez jakichkolwiek kwalifikacji. Były to ciosy wymierzone w podstawy wspólnot, których prerogatywy w większości przejmowały bractwa pod nazwą Cedaka Gedola (Wielka Dobroczynność, zw. dobroczynnością żydowską).

Już Aleksander I Statutem o urządzeniu Żydów (1804) częściowo ograniczył możliwość mieszkania Żydów na wsiach w niektórych częściach strefy. W 1882 r. w ogóle zakazano się im osiedlać w gminach wiejskich, a skupiska istniejące mogły być likwidowane na prośbę chrześcijańskich sąsiadów. Poza s.o., zgodnie z prawem, mogli żyć jedynie uprawnieni do tego wyznawcy religii mojżeszowej oraz wychrzczeni neofici. Ci ostatni, uzyskawszy po rewolucji 1905 r. prawo powrotu do judaizmu, musieli podpisywać zobowiązania, że w razie zmiany religii wyniosą się do strefy. Poza nią mogli się osiedlać Żydzi będący kupcami I gildii z dziesięcioletnim stażem, czyli po poniesieniu nakładów w wysokości ok. 7 tys. rubli; studenci uczelni wyższych (ale znane są przypadki wydalania ich samotnych matek pozostających bez źródeł utrzymania); lekarze, stomatolodzy (pod warunkiem prowadzenia praktyki); specjaliści i rzemieślnicy, pracujący dla rządu lub wojska.

W latach 60. XIX w. w liberalnej fazie rządów Aleksandra II administracja carska tolerowała nielegalnie mieszkających poza strefą. Po zamachu na tegoż władcę kurs polityki wobec Żydów zmienił się, a w latach 1881-1883 i 1903-1906 przez s.o. przeszły fale pogromów. Za Aleksandra III w 1882 r. wprowadzone zostały tymczasowe regulacje dotyczące Żydów (tzw. prawa majowe), za którymi poszły dalsze restrykcyjne wobec nich przepisy. W 1891 r. wygnano Żydów z Moskwy (ok. 20 tys. osób) i innych większych ośrodków poza strefą. Wówczas też napłynęła do Królestwa Polskiego fala imigrantów, zwanych pogardliwie litwakami, z racji ich zrusyfikowania. Pojawienie się tych przybyszów doprowadziło do napięć w stosunkach polsko-żydowskich, choć nieufnie traktowali ich także miejscowi Żydzi, zwłaszcza asymilatorzy.

Na początku XX w. w s.o. żyło ok. 5 mln. wyznawców judaizmu, co stanowiło blisko 40% wszystkich Żydów na świecie. Natomiast poza nią stale mieszkało ich tylko ok. 200 tys. Słusznie więc wówczas podnoszono, że gdyby pozwolono im wszystkim rozproszyć się po całym Imperium, wówczas stanowiliby na tyle niewielki procent ogółu ludności, że napięcia i konflikty byłyby mniejsze niż w małych miasteczkach strefy, w których Żydzi niejednokrotnie stanowili większość, a w wielu jej guberniach – po kilkanaście procent mieszkańców, znajdując z trudem źródła utrzymania, często zmuszeni do korzystania z pomocy społecznej.

Jeszcze w 1910-1911 można mieć było nadzieję, że strefa zostanie zniesiona. Jednak wzrost nastrojów czarnosecinnych sprawił, że postawienie tego postulatu przed Dumą było tylko demonstracją. Kresem dotychczasowego porządku były I wojna światowa i porażki Rosji. Już w sierpniu 1915 r. utrzymanie strefy okazało się całkiem nierealne w związku z ewakuacjami ludności i masowymi ucieczkami mieszkańców przed zbliżającym się frontem. Ten stan rzeczy akceptowali ministrowie spraw wewnętrznych swymi rozporządzeniami. Wreszcie po rewolucji lutowej Rząd Tymczasowy dekretem z 20 III/ 2 IV 1917 r. zniósł ograniczenia wyznaniowe i narodowe.

Trudno ocenić rolę s.o. w dziejach narodu żydowskiego. Niewątpliwie warunki życia były w niej bardzo trudne, zwłaszcza dla ubogich. Jednak trudno nie zauważyć, iż skupienie Żydów w miasteczkach strefy sprawiło, że większość z nich zachowała tradycyjną kulturę i hierarchię wartości. To właśnie głównie oni, wraz ze współwyznawcami w Królestwie Polskim i Galicji, przenieśli jidyszkejt (ducha żydowskiego), równocześnie w walny sposób przyczyniając się do powstania nowoczesnej kultury żydowskiej. To oni stali się bohaterami klasycznych dzieł Szołema Alejchema i Mendełe Mojcher Sforima. Dla przyszłości duże znaczenie miała także emigracja Żydów ze s.o. i ich udział w rozwoju skupiska żydowskiego w USA (2 mln. emigrantów w latach 1881-1914).

Jednak nie sposób nie zauważyć, że dla wielu wyznawców religii mojżeszowej strefa stała się swoistą pułapką. Jeszcze w carskiej Rosji pojawił się projekt pozbycia się Żydów i Polaków. Wedle tego pomysłu, miano ich po cichu deportować do Królestwa Polskiego i krajów bałtyckich, a następnie przekazać te ziemie Niemcom. Germanie mieli sobie z tym problemem „poradzić”, a Rosja zyskałaby trwałego sojusznika i wolną rękę wobec Turcji. Co prawda, w czasie I wojny światowej okupacja niemiecka ziem s.o. nie przyniosła Żydom większych nieszczęść, ale po agresji Hitlera na ZSRR Żydzi, którzy nie uszli wraz z cofającą się Armią Czerwoną, stali się pierwszymi masowymi ofiarami eksterminacji, eufemistycznie zwanej „ostatecznym rozwiązaniem”, czyli Holokaustu.