Aktualności

Strona tytułowa pierwszego wydania "Państwa żydowskiego"/Theodor Herzl. Wikipedia, domena publiczna

Theodor Herzl urodził się w 1860 r. w Peszcie (obecnie część Budapesztu) w zamożnej zasymilowanej rodzinie, która mówiła po niemiecku[1]. Ukończył studia prawnicze i przez krótki czas pracował w zawodzie, po czym poświęcił się pracy dziennikarskiej. Został redaktorem czasopisma „Neue Freie Presse”, uznawanego za jedną z najważniejszych gazet Austro-Węgier; pisał opowiadania, wiersze, a także komedie i dramaty, które wystawiano na scenach Wiednia. W młodości był germanofilem, identyfikował się z niemiecką kulturą literacką i nie był silnie przywiązany do tradycji żydowskiej.

W latach 90. z Rosji zaczęły docierać sygnały o nasilających się prześladowaniach Żydów, w 1894 r. we Francji wybuchła afera Dreyfusa – oficer pochodzenia żydowskiego został oskarżony na bazie sfałszowanych dowodów o szpiegostwo na rzecz Niemiec. Herzl wspominał:

Mieszkałem wówczas w Paryżu jako korespondent dziennika i brałem żywy udział w procesie Dreyfusa. Jakby to dziś jeszcze było, widzę oskarżonego w ciemnym mundurze artylerzysty i słyszę jego głos: Alfred Dreyfus, kapitan artylerii. W uszach moich brzmią jeszcze wściekłe okrzyki tłumu, zebranego na ulicy: śmierć Dreyfusowi, śmierć wszystkim Żydom![2]

Sprawa Dreyfusa doprowadziła do kryzysu politycznego we Francji; Herzl był sprawozdawcą z procesu, który skazał oficera na degradację i dożywotnie zesłanie. Te i inne objawy niechęci i nienawiści do Żydów skłoniły Herzla do zajęcia stanowiska, że asymilacja i zbiorowa konwersja na chrześcijaństwo nie zlikwidują problemu antysemityzmu.

Herzl nie był pierwszym człowiekiem, który postulował emigrację Żydów do Palestyny i utworzenie tam przez nich własnego państwa. Już w 1887 r. znany rzeźbiarz Alfred Nossig pisał w pracy Próba rozwiązania kwestii żydowskiej o założeniu państwa żydowskiego w Palestynie, z kolei hasła „syjonizm” użył po raz pierwszy w 1890 r. w broszurze Samoemancypacja publicysta Natan Birnbaum. Herzl udoskonalił pomysły swoich kolegów, publikując w 1896 r. książeczkę Państwo żydowskie. Próba nowoczesnego rozwiązania kwestii żydowskiej (Der Judenstaat. Versuch einer modernen Lösung der Judenfrage), a w 1897 r. zorganizował w Bazylei I kongres syjonistyczny, podczas którego ogłosił założenie Światowej Organizacji Syjonistycznej.

W Państwie żydowskim Herzl przedstawił program polityczny syjonizmu. Jego zdaniem, nie było nadziei na to, że dzięki asymilacji Żydzi przestaną być traktowani wrogo lub nieufnie przez społeczeństwa europejskie. „Herzl konstatował, że kwestia żydowska istnieje wszędzie tam, gdzie mieszka większa liczba Żydów, zaś antysemityzm jest zjawiskiem trwałym i prześladowania Żydów będą narastać. Podkreślał, że owa kwestia ma charakter narodowy i musi zostać rozwiązana drogą polityczną, a nie poprzez asymilację – właśnie z powodu antysemityzmu oraz żydowskiej determinacji zachowania odrębności”[3] – pisze Natalia Aleksiun. Herzl postulował założenie państwa żydowskiego w Palestynie lub w Argentynie, opowiadał się jednak za Palestyną jako za ojczyzną historyczną Żydów. Wyobrażał sobie państwo o nowoczesnej organizacji, zachowujące neutralność i ścisłe związki z Europą; miejsca święte dla chrześcijan otrzymałyby status eksterytorialny. Zakładał nawet, że państwa, z których Żydzi wyruszyliby na emigrację do Palestyny, powinny otrzymać odszkodowania za „uszczerbek w dochodach podatkowych, związany z odpływem ludności”[4].

Żydzi tworzący państwo żydowskie nie musieliby wyrzekać się swojej tożsamości – mogliby ją umocnić. Herzl uważał, że Żydzi są narodem i jako naród mają prawo do własnego państwa. „W tym sensie syjonizm od początku wpisał się w powszechny nurt ruchów narodowych, które w XIX i XX wieku kształtowały historię społecznopolityczną Europy i świata”[5] – pisze Jacek Surzyn.

Książkę jeszcze w tym samym roku przetłumaczono na hebrajski, angielski, francuski, rosyjski i rumuński; doczekała się ponad 80 wydań i tłumaczeń na co najmniej 18 języków (na polski w 1915 r. przetłumaczył ją Jakub Appenszlak).

Publikując Państwo żydowskie, Herzl chciał dotrzeć do żydowskiej opinii publicznej, ponieważ nie zdołał przekonać do swojego pomysłu najważniejszych osobistości świata żydowskiego, takich jak finansista Maurice de Hirsch, który wspierał żydowskie kolonie w Argentynie, czy rodzina Rotschildów. Manifest syjonizmu spotkał się z mieszanymi reakcjami. Dla wielu Żydów postulat masowej emigracji z krajów Europy Środkowej i Wschodniej był nie do przyjęcia.

„Idee syjonizmu praktycznie łamały dotychczasową tradycję diaspory, na nowo określając zarówno pozycję Żydów w otaczającym ich nieżydowskim świcie, jak i samą żydowską tożsamość, innymi słowy: określając w nowych wymiarach świadomość bycia Żydem i przynależność do żydowskiej społeczności”[6] – pisze Surzyn. – „Syjonizm zaproponowany przez Herzla od samego początku stał się poważnym zagrożeniem tradycyjnej wizji żydostwa, uzurpując sobie prawo do zawłaszczenia religijnej idei powrotu do Syjonu. Z punktu widzenia ortodoksji syjoniści dopuszczali się niemożliwej do zaakceptowania profanacji świętej idei, niszcząc najwyższą wartość wiary żydowskiej i tym samym zrywając – w ich mniemaniu – przymierze z Bogiem”[7]. Część społeczności żydowskiej zareagowała bardziej przychylnie i w kolejnych dziesięcioleciach syjonizm stał się częścią programu niektórych partii żydowskich.

W kolejnych latach Herzl zabiegał u wezyra Imperium Osmańskiego, które panowało wówczas nad Bliskim Wschodem, o wyrażenie przezeń zgody na osadnictwo żydowskie w Palestynie. Założył także tygodnik „Die Welt”, promujący sprawę syjonizmu. Starał się o poparcie dla swojej idei u cesarza Niemiec Wilhelma II, rozmawiał także z rządem brytyjskim. Wobec braku postępów w negocjacjach, rozważał wybranie innej lokalizacji dla żydowskich osadników – padały propozycje Cypru, półwyspu Synaj, Wielka Brytania proponowała nawet Ugandę, na co Herzl zgodził się pod wpływem pogromu w Kiszyniowie w 1903 r., nie zarzucając jednak do końca projektu osiedlenia w Palestynie. Do końca życia kontynuował wysiłki na rzecz syjonizmu, podróżując do Rosji, Włoch i Watykanu.

Herzl zmarł na chorobę serca 3 lipca 1904 r. i został pochowany w Wiedniu. W momencie jego śmierci spełnienie marzenia o państwie żydowskim wydawało się odległe. Herzl zdołał jednak zjednać dla idei państwa żydowskiego wielu wybitnych przedstawicieli europejskiej społeczności żydowskiej. Gdy w 1948 r. Dawid Ben-Gurion ogłosił niepodległość Izraela w Domu Dizengotta w Tel Awiwie, na ścianie obok flag nowego państwa wisiał portret Theodora Herzla. Rok później szczątki założyciela syjonizmu, zgodnie z jego życzeniem, ekshumowano i pogrzebano w Jerozolimie.

Przypisy:

[1] Podstawowe informacje o Herzlu i syjonizmie podaję za hasłami autorstwa Natalii Aleksiun w Polskim Słowniku Judaistycznym online: Herzl Teodor, https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=13671; Syjonizm, https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=13619; Państwo żydowskie, https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=16180, dostęp 1.07.2021 r.

[2] Za: Jacek Surzyn, Antysemityzm, emancypacja, syjonizm: narodziny ideologii syjonistycznej, Katowice 2014, s. 181.

[3] N. Aleksiun, Państwo żydowskie, dz. cyt.

[4] Tamże.

[5] J. Surzyn, dz. cyt., s. 12.

[6] Tamże, s. 8.

[7] Tamże, s. 11.