Aktualności

Pod murami getta w Warszawie. Karykatura Stanisława Toegela z cyklu Hitleriada macabra, 1945 r. (fragment). Zbiory ŻIH, Centralna Biblioteka Judaistyczna

Dlaczego Niemcy zakładali getta?

W wydanej w 1938 r. w Niemczech książce Petera-Heinza Seraphina Wschodnioeuropejscy Żydzi są oni postrzegani jako źródło szczególnego zagrożenia dla aryjskiej ludności. Autor twierdził, że kulturowo i religijnie odrębne skupiska żydowskie we wschodnioeuropejskich miastach miały wpływać negatywnie na pozostałe otoczenie. Jednocześnie były postrzegane jako miejsca przeludnione i brudne, bez urządzeń sanitarnych. Według izraelskiego historyka Dana Michmana fenomen tworzenia przez Niemców gett na Wschodzie miał psychologiczne źródła: głęboko zakorzeniony strach przez kulturowym wizerunkiem Ostjuden (Żydów ze Wschodu), który był połączony z obrazem skupisk żydowskich Europy Wschodniej.

Zamiary odizolowania Żydów na podbitych terenach określa dokument ze spotkania Reinharda Heydricha z dowódcami Einsatzgruppen z 21 września 1939 r. Telefonogram Heydricha wskazywał, że Żydzi będą traktowani w kategoriach zagrożenia bezpieczeństwa, poddani kontroli w zamkniętych dzielnicach oraz podkreślał, że jest to rozwiązanie tymczasowe do czasu „dalszego wydalenia”.

Koncentracja Żydów w miastach ze względów bezpieczeństwa prawdopodobnie wymusi takie obostrzenia, jak zakaz wstępu do pewnych dzielnic, a także – ze względów ekonomicznych – np. zakaz opuszczania getta, zakaz wychodzenia z domu o określonej godzinie itp.

Od momentu wydania rozkazu getta w niemieckiej strefie okupacyjnej miały powstać w ciągu 3-4 tygodni, co okazało się niemożliwe do zrealizowania. Schnellbrief Heydricha zakreślał zasadniczy cel tworzenia dzielnic żydowskich, jednak pozostawiał duże pole działania lokalnym władzom.

Żydzi mieli być skoncentrowani w miastach z dostępem do linii kolejowych lub przynajmniej w ich bezpośrednim sąsiedztwie. W miejscowościach, w których stanowili społeczność poniżej 500 osób, mieli być przesiedlani do większych miast. „Naturalnie bieżących zadań nie da się szczegółowo określić z góry” – tym, co miało organizować działania, była antysemicka linia ideologiczna, ujęcie kwestii Żydów jako problemu natury policyjnej i oddolna inicjatywa lokalnych władz.

Telefonogram Heydricha do dowódców Einsatzgruppen nakazywał zakładanie żydowskich organów administracyjnych. Ich członkowie mieli wywodzić się z miejscowej elity żydowskiej. Ustrój i funkcje rad ustalono zarządzeniem Generalnego Gubernatora Hansa Franka z 18 listopada 1939 r. Rady Żydowskie były odpowiedzialne za terminowe spełnianie wszystkich rozporządzeń. Do ich zadań należało m.in. utrzymanie porządku publicznego poprzez powoływanie służby porządkowej, ewidencja ludności, organizacja gospodarki na terenie getta, aprowizacja ludności, organizowanie opieki społecznej, przeciwdziałanie epidemiom. Rady Żydowskie w rzeczywistości getta musiały odpowiadać na potrzeby zamieszkujących je ludzi oraz niezwłocznie wypełniać zarządzenia władz niemieckich, co było wzajemnie sprzeczne i powodowało, że żydowska administracja getta była bezpośrednio obwiniana za niemieckie rozporządzenia.

Zakładanie gett tłumaczono ochroną przed chorobami zakaźnymi, których nosicielami mieli być Żydzi. W wielu gettach umieszczano tablice ostrzegające przed zagrożeniem epidemiologicznym. Wielokrotnie na terenie odizolowanych dzielnic wybuchały epidemie tyfusu będące bezpośrednim skutkiem warunków panujących w gettach – ciasnoty mieszkaniowej i odcięcia od podstawowej opieki zdrowotnej. Getta były symbolem inwersji odpowiedzialności: skutki antyżydowskiej polityki Niemców potwierdzały rasistowskie założenia dotyczące Żydów. Warunki, jakie panowały w największych gettach, potęgowały obraz przeludnionego miejsca, które promieniuje swoim zgubnym wpływem na resztę miasta. Izolacja była przyczyną narastających patologii życia społecznego wewnątrz gett: chorób, głodu i korupcji.

Zakładana tymczasowość istnienia gett miała ścisły związek z nazistowskimi planami pozbycia się Żydów z Europy poprzez przeprowadzenie przymusowej emigracji na szeroką skalę. Na kolejnych etapach projekt przesiedlenia przewidywał kolejno utworzenie rezerwatu na Lubelszczyźnie, przesiedlenie na Madagaskar, utworzenie rezerwatu na Syberii. Jednak plany przenoszenia milionów ludzi z jednego miejsca na drugie w warunkach wojennych okazywały się niemożliwe do zrealizowania. Wskutek tego getta stały się nieodłącznym elementem okupacyjnej rzeczywistości i jednym z głównych doświadczeń Żydów w okupowanej Polsce.

Według spisu ludności przeprowadzonego w Polsce w 1931 r. 76,4% obywateli wyznania mojżeszowego mieszkała w miastach i miasteczkach, stanowiąc często ponad połowę mieszkańców miejscowości. W latach 1939-1942 na terenie okupowanej Polski powstało ok. 400 gett zróżnicowanych pod względem panujących warunków mieszkaniowych, aprowizacji i sposobu odizolowania od reszty miasta.

Po wygranej przez Niemcy kampanii wrześniowej zachodnie województwa Polski zostały przyłączone do Rzeszy tworząc na podstawie dekretu Hitlera z 8 października 1939 r. Okręg Rzeszy Kraj Warty. Obszar został podzielony na trzy rejencje: inowrocławską, kaliską i poznańską. Tworzenie gett poprzedziły masowe przesiedlenia Żydów do Generalnego Gubernatorstwa. Według wspomnianego Schnellbrief Heydricha polskie ziemie przyłączone do Rzeszy miały zostać „w miarę możliwości opróżnione z Żydów”. Plan całkowitego wydalenia Żydów okazał się niemożliwy do wykonania. Ogółem z 385 tys. Żydów zamieszkujących Kraj Warty od września do grudnia 1939 r. przesiedlono ok. 140 tys. osób. Generalne Gubernatorstwo nie było w stanie przyjąć tak dużej liczby osób. W rezultacie zaczęto zakładać getta. Oddziaływanie niemieckiej polityki antyżydowskiej w Kraju Warty opisuje niezidentyfikowany autor relacjonujący sytuację ludności żydowskiej w Koninie i Aleksandrowie Łódzkim:

Po zmiażdżeniu i zniszczeniu Żydów fizycznie i duchowo, po wyciśnięciu z nich kontrybucjami i rabunkami ich niewielkiego majątku, są oni albo wypędzani, albo pozostawieni na trochę, w spokoju po to, aby później ich wygnać albo wręcz wcisnąć do ich ciasnych, antysanitarnych gett bez żywności i środków do życia.

Największe getto w Kraju Warty utworzono w Łodzi 8 lutego 1940 r. Niemcy zlokalizowali je na terenie Bałut i Starego Miasta, dwóch najbiedniejszych dzielnic. Getto zamknięto 30 kwietnia 1940 r. Było ono najdłużej istniejącym i drugim po Warszawie skupiskiem żydowskiej ludności (160 tys. osób). Ostateczna likwidacja nastąpiła w sierpniu 1944 r. Getto w Łodzi było wzorem do zakładania innych dużych gett w Polsce. Getta w Kraju Warty powstawały od lutego 1940 r. do jesieni 1941 r. Na terenie kilku gmin powstały otwarte getta wiejskie m.in. w Czachulcu Nowym, Nowinach Brdowskich, Bugaju i największe w Kowalach Pańskich, skupiające 4 tys. ludzi. Były to getta typu otwartego, bez ogrodzeń i stałego dozoru.

Getta w Generalnym Gubernatorstwie

Na mocy dekretu Adolfa Hitlera z 26 października 1939 r. na obszarze niewcielonym bezpośrednio do Rzeszy powstało Generalne Gubernatorstwo, podzielone administracyjnie na 4 dystrykty: warszawski, radomski, krakowski, lubelski. Na terenie GG znajdowało się ok. 1,5 mln Żydów. Pierwsze getto założono w Piotrkowie Trybunalskim 5 października 1939 r. Kolejne w Radomsku, 20 grudnia. Tworzenie większości gett w Generalnym Gubernatorstwie trwało do końca 1941 r., a niektóre zakładano jeszcze w 1942 r.

Sposób tworzenia gett wskazywał na brak scentralizowanej polityki w tym zakresie i decydującą inicjatywę lokalnej administracji. Getto w Warszawie powstało w listopadzie 1940 r., po przesiedleniach osiągając liczbę 450 tys. mieszkańców. Z powodu panujących warunków śmiertelność rosła w zastraszającym tempie – do 5 tys. osób dziennie. Jednym z głównych czynników, który został podniesiony przez niemieckie władze, było zagrożenie epidemią, co miało stać się stałym argumentem towarzyszącym tworzeniu gett. Według niemieckich władz izolacja Żydów w getcie miała również zapewniać bezpieczeństwo im samym przed wrogością otoczenia.

Stolicę Generalnego Gubernatorstwa, Kraków, przed wojną zamieszkiwało 80 tys. Żydów. Na skutek wypędzeń w getcie założonym 3 marca 1941 r. znalazło się 15 tys. osób. Zmniejszenie populacji Żydów w Krakowie uzasadniono rangą miasta jako stolicy nowej jednostki terytorialnej. W skład dystryktu radomskiego weszła większość przedwojennego województwa kieleckiego oraz niewielka część województwa łódzkiego. Getta zaczęto zakładać tam wiosną 1941 r. Największe powstały w Radomiu, Kielcach i Częstochowie.

Lubelszczyzna miała stać się żydowskim rezerwatem. Na początku 1940 r. deportowano 1200 niemieckich Żydów ze Szczecina i Pomorza, ale plan ostatecznie zarzucono. Getto w Lublinie powstało 24 marca 1941 r. Uwięziono w nim 37 tys. osób. Zostało ogrodzone w lutym 1942 r. i podzielone na część produktywną i nieproduktywną (zob. niżej), co było wstępem do likwidacji.

Getta we wschodniej Polsce

Napaści Niemiec na Związek Radziecki w czerwcu 1941 r. towarzyszyła radykalizacja antyżydowskiej polityki, której ofiarami stali się Żydzi przebywający na terenie wschodnich województw przedwojennej Polski. Poza lokalną ludnością żydowską na terenie szczególnie dużych miast żyli uchodźcy i uciekinierzy z niemieckiej strefy okupacyjnej.

Działające na terenie Białostocczyzny Einsatzgruppen przeprowadzały w lipcu i sierpniu 1941 r. masowe egzekucje Żydów lub inicjowały pogromy. W rezultacie społeczności żydowskie w Tykocinie, Jedwabnem i Radziłowie przestały istnieć. W sierpniu 1941 r. ponad 2 tys. Żydów z Łomży zostało zamordowanych w lasach koło Giełczyna. Także w sierpniu i wrześniu w lasach Czerwonego Boru Niemcy zgładzili 2 tys. Żydów z Zambrowa.

Na terenie Białostocczyzny i części województwa poleskiego Niemcy utworzyli Okręg Białystok. We wrześniu 1941 r. dołączono do niego obwód grodzieński. Założone w lipcu 1941 r. getto w Białymstoku liczyło ok. 50 tys. osób. Drugim co do wielkości było getto w Grodnie, w którym zamknięto 23 tys. Żydów. W sierpniu i wrześniu 1941 r. powstały getta w mniejszych miejscowościach m.in. w Łomży, Augustowie, Grajewie, Czyżewie, Bielsku Podlaskim, Rajgrodzie.

Żydzi zamknięci w gettach byli wykorzystywani do prac przymusowych. W większych miastach, jak w Białymstoku, pracowali w zakładach na terenie getta, a w mniejszych miejscowościach byli zatrudniani do prac polowych. Jednym z najcięższych pod względem wykonywanej pracy było getto w Prużanach, gdzie Żydzi pracowali przy robotach budowlanych i układaniu torów. Większość gett na terenie Okręgu Białystok została zlikwidowana 2 listopada 1942 r. Ich mieszkańców wysiedlono najpierw do obozów tranzytowych, następnie w krótkim czasie deportowano do obozów zagłady w Treblince i Auschwitz-Birkenau. Najdłużej, do 19 sierpnia 1943 r., istniało getto w Białymstoku.

Część przedwojennych województw nowogródzkiego i wileńskiego Niemcy włączyli do Komisariatu Rzeszy Wschód i Komisariatu Rzeszy Ukraina. Największym skupiskiem Żydów na tym terenie było Wilno. W momencie wkroczenia Niemców do miasta społeczność żydowska liczyła ok. 55 tys. osób. Do momentu założenia getta, 6 września 1941 r., w pobliskim lesie w Ponarach rozstrzelano od 13 do 18 tys. wileńskich Żydów. Pod koniec roku na skutek masowych egzekucji liczba osób zamkniętych w getcie zmniejszyła się do 15 tys. Informacje na temat losu Żydów z Wilna dostarczali do Warszawy uciekinierzy.

Cechą charakterystyczną na tym obszarze było dzielenie gett na część produktywną i nieproduktywną. Pierwszą stanowili wykwalifikowani robotnicy zmuszani do pracy przymusowej. W tej drugiej Niemcy umieszczali osoby uznane za niezdolne do pracy, kobiety, dzieci, osoby starsze i stopniowo mordowali w masowych egzekucjach.

Getta na południu Polski

Pozostałe województwa Polski zajęte przez Niemców latem 1941 r., tj. stanisławowskie, tarnopolskie i część województwa lwowskiego zostały przyłączone do Generalnego Gubernatorstwa jako Dystrykt Galicja i objęte antyżydowskimi rozporządzeniami. Podobnie jak na pozostałych zajmowanych terenach w 1941 r., Żydzi byli dziesiątkowani po wkroczeniu Niemców.

Największe getto powstało we Lwowie we wrześniu 1941 r. Zamknięto w nim 136 tys. osób. Getta na obszarze Dystryktu Galicja powstawały do połowy 1942 r., w tym niektóre przed deportacjami do obozów zagłady lub już po wysiedleniach. Tak było m.in. w Drohobyczu, Stryju, Rawie Ruskiej i Kołomyi. Po akcjach wysiedleńczych założono 20 gett-obozów pracy, tzw. Arbeitsgetto.

Już od pierwszych dni wojny we wrześniu 1939 r. polscy Żydzi byli traktowani gorzej niż reszta podbitej ludności. Wraz z zarządzeniami dotyczącymi konfiskaty majątku, zakazie brania udziału w jakichkolwiek dotychczasowych formach życia społecznego, włączając w to życie kulturalne, religijne i ekonomiczne, getto stało się elementem „wygnania ze społeczności ludzkiej” – jak napisał Chaim Kapłan w swoim dzienniku.

Bibliografia:

Christopher R Browning., Geneza „ostatecznego rozwiązania”. Ewolucja nazistowskiej polityki wobec Żydów. Wrzesień 1939-marzec 1942, Kraków 2012.

Encyclopedia of Camps and Ghettos 1933-1945, vol. 2, United States Holocaust Memorial Museum 2012.

Dariusz Libionka, Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, Lublin 2017.

Dan Michman, The Emergence of Jewish Ghettos During the Holocaust, Cambridge 2011.

The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos During the Holocaust, vol. 1, Jerusalem 2010.

Portal Wirtualny Sztetl – https://sztetl.org.pl/

Polski Słownik Judaistyczny – https://delet.jhi.pl/pl/psj