Aktualności

Portret Bolesława Prusa, ok. 1895 r. Polona

Pan panu Łęckiemu da trzydzieści tysięcy rubli… a on panu ułatwi interes może na sto tysięcy rubli… Git!… Ja panu dam licytanta, co on za piętnaście rubelków podbije cenę domu. Bardzo porządny pan, katolik, tylko jemu nie można dawać wadium do ręki… Ja panu dam jeszcze jakie dystyngowane dame, co także za dziesięć rubelków będzie podbijać… Ja mogę dać jeszcze z pare Żydki, po pięć rubelków… Zrobi się taka licytacja, co pan może zapłacić za ten dom choćby sto pięćdziesiąt tysięcy i nikt nie zmiarkuje, jaki jest interes…

Wokulskiemu było trochę przykro.

W ogóle, może od roku, uważam, że do starozakonnych rośnie niechęć; nawet ci, którzy przed kilkoma laty nazywali ich Polakami mojżeszowego wyznania, dziś zwą ich Żydami. Zaś ci, którzy niedawno podziwiali ich pracę, wytrwałość i zdolności, dziś widzą tylko wyzysk i szachrajstwo. Słuchając tego, czasem myślę, że na ludzkość spada jakiś mrok duchowy, podobny do nocy.[1]

W pierwszym przytoczonym fragmencie Stanisław Wokulski prosi starego przyjaciela, Szlangbauma, właściciela kantoru i szaradzistę, o pomoc w kupnie domu Łęckich za 90 tysięcy rubli, co ma ocalić posag panny Izabeli. „Pan ujął się za mój Henryczek, pan nie prześladuje Żydów…” – docenia go stary Szlangbaum i wygrywa licytację dzięki pieniądzom „pożyczonym” przez Wokulskiego, któremu następnie oddaje w zastaw „długu” kupioną kamienicę. W drugim fragmencie Ignacy Rzecki nawiązuje, być może, do patriotycznego zbratania Polaków i Żydów, które miało miejsce w okresie powstania styczniowego, a w latach 70. XIX wieku odchodziło już w niepamięć, ustępując miejsca rosnącemu antysemityzmowi. Liczne obrazy życia Polaków i Żydów znajdujemy na kartach Lalki, ukazującej obraz dynamicznie zmieniającego się społeczeństwa Warszawy.

Między otwarciem Wielkiej Synagogi a pogromem

Bolesław Prus zmarł rankiem 19 maja 1912 r., a 22 maja odbył się jego pogrzeb. Wieńce żałobne, jak podaje Tadeusz Budrewicz, częściej przywoływały jego pierwszą powieść Placówka niż niedocenianą jeszcze w tym okresie Lalkę[2]. Jako że orszak pogrzebowy, który wyruszył spod kościoła św. Aleksandra w kierunku Powązek, zamienił się w olbrzymią manifestację o podtekście patriotycznym, „placówka” – słowo oznaczające żołnierski posterunek i kojarzone ze szczególną rolą wielkiego pisarza i wybitnego publicysty – lepiej nadawała się na sztandary. Nic dziwnego, bo w tym okresie Polacy byli wzburzeni antypolską polityką państw zaborczych, Rosji i Niemiec. W orszaku brało udział, według różnych świadectw, od 75 do 200 tysięcy ludzi, a nawet „całe miasto”. Prasa odnotowywała, że przez cały dzień w Warszawie nie doszło do „rabunków,  rozpraw  krwawych  i  grabieży  cudzej  własności”[3]. Pośród kondolencji przysyłanych przez Polaków z prowincji i emigracji „[s]tosunkowo  dużo  wyrazów  pamięci  płynęło  ze  strony  mniejszości żydowskiej”[4].

Aż do Lalki, Żydzi zajmują stosunkowo niewiele miejsca w powieściach Bolesława Prusa – pisze Samuel Sandler[5] – mimo że pisarz często wspominał o Żydach w publicystyce. Akcja powieści o Stanisławie Wokulskim dzieje się w latach 1878-1879, ale samą powieść drukowano w latach 1887-1889. Poza jej fabularnymi ramami, jak pisze Jacek Leociak, znajdują się dwa wydarzenia kluczowe dla dziejów Żydów w Warszawie i „załamywania się pozytywistycznego optymizmu co do możliwości rozwiązania podnoszonej przez całe XIX stulecie «kwestii żydowskiej»”[6].

Pierwszym z tych wydarzeń było otwarcie Wielkiej Synagogi na Tłomackiem w 1878 r., co stanowiło znaczące osiągnięcie środowisk Żydów postępowych. Drugim był pogrom warszawski w Boże Narodzenie 1881 r. – zamieszki wywołane tragedią w kościele św. Krzyża na Krakowskim Przedmieściu, kiedy 20 osób zostało stratowanych podczas ucieczki tłumu przed rzekomym pożarem[7]. O wywołanie popłochu oskarżono Żydów; w pogromie „[u]cierpiało 2011 rodzin (ok. 10 tys. osób), z których 948 straciło cały majątek, dwie osoby zginęły, a 24 zostały ranne. Największe straty ponieśli najubożsi: kramarze, uliczni sprzedawcy, szynkarze i rzemieślnicy”[8] – podaje Robert Szuchta. „Tłum plądrujący sklepy, kramy i szynki prowadzone przez Żydów został powstrzymany przez policję carską dopiero trzeciego dnia rozruchów. Do tego czasu rosyjskie władze nie interweniowały, pozwalając na bezkarny rabunek i przemoc”[9] – pisze Agnieszka Żółkiewska.

Wzrostowi nastrojów antyżydowskich i przemocy przeciw Żydom towarzyszył rozwój antysemityzmu. Samo określenie „antysemityzm” – pisze Leociak – zostało utworzone przez Wilhelma Marra, niemieckiego dziennikarza, który w 1879 r. założył Ligę Antysemicką, w celu nadania wrogości wobec Żydów ram pseudonaukowych[10]. W Polsce już w 1876 r. ukazała się broszura Jana Jeleńskiego Żydzi, Niemcy i my, w której autor wykładał, jaką należy przyjąć „taktykę” wobec mniejszości mających rzekomo nieproporcjonalną siłę ekonomiczną i zagrażających Polakom gospodarczą dominacją. W 1882 r. Jeleński zaczął wydawać pierwsze w Polsce antysemickie pismo pt. „Rola”. Ogłosił w nim, że Bolesław Prus to ukryty Żyd o nazwisku Głowasser[11].

W Lalce odnajdziemy ślady nowoczesnego, ideologicznego antysemityzmu, oznaki niechęci Polaków do Żydów, a także i przede wszystkim – wzajemnej obcości. Wiele z tych epizodów dotyczy kwestii finansowych. „– Pan Wokulski sam wprowadza Żydów do handlu” – wypomina mu jeden z kupców podczas spotkania z arystokracją, która ma zainwestować w spółkę Wokulskiego do handlu z Rosją; ten jednak przeczy, jakoby jego projekt biznesowy był w jakikolwiek sposób wymierzony w Żydów. „Mój stary kupuje dom dla Wokulskiego, a oni myślą i pewnie mówią: ot, patrzajcie, znowu Żyd, lichwiarz zrujnował jednego katolika i pana z panów…” – myśli Henryk Szlangbaum, obawiając się konsekwencji udziału jego ojca w intrydze Wokulskiego. Sygnały niechęci do Żydów, jak i wielu innych chorób społecznych, są zresztą dyskretnie w tekst wplecione; kiedy stary Szlangbaum szuka Wokulskiego w teatrze, „naprzód nie miał z kim gadać, potem nie chciano z nim gadać, aż nareszcie dowiedział się, że pan Wokulski był dopiero co, ale że w tej chwili pojechał w Aleje Ujazdowskie”.

Przyjaciele

„Najciekawszym chyba pomysłem wykorzystanym przez Prusa przy prezentacji Żydów w Lalce jest ich zbliżenie do polskich bohaterów, zażyła przyjaźń między nimi, jak w żadnym chyba wcześniejszym polskim dziele literackim”[12] – pisze Sandler. O Wokulskim wiemy, że przed akcją powieści brał udział w konspiracji niepodległościowej, a na syberyjskim zesłaniu towarzyszyli mu żydowscy przyjaciele: doktor Michał Szuman i kupiec Henryk Szlangbaum, syn starego Szlangbauma. O Henryku pisze Rzecki w swoim pamiętniku:

Wrócił z Syberii razem ze Stachem i doktorem Szumanem i zaraz wstąpił do chrześcijańskiego sklepu, choć Żydzi dawali mu lepsze warunki. Od tej też pory ciągle pracował u chrześcijan i dopiero w roku bieżącym wymówili mu posadę. W początkach maja pierwszy raz przyszedł do Stacha z prośbą. Był bardziej skurczony i miał czerwieńsze oczy niż zwykle. – Stachu – rzekł pokornym głosem – utonę na Nalewkach, jeżeli mnie nie przygarniesz. – Dlaczego żeś od razu do mnie nie przyszedł? –spytał Stach. – Nie śmiałem... Bałem się, żeby nie mówili o mnie, że Żyd musi się wszędzie wkręcić. I dziś nie przyszedłbym, gdyby nie troska o dzieci.

Warto zauważyć, że Rzecki inaczej traktuje „swojego” Żyda Szumana – tego, który całkowicie się zasymilował – i wahającego się między różnymi tożsamościami Szlangbauma, któremu najwyraźniej mniej ufa, a także „Żydów” w liczbie mnogiej, traktowanych jako zupełnie obcy. Bliższa znajomość z Żydem niezasymilowanym pozostaje niemożliwa. Również Szuman w toku powieści będzie się odgrażał, że dołączy do Żydów postępowych, ale „nie wdzieje liberii tych parchów”. Oczywiście, nie każda niechęć wobec Żydów jest ostrym antysemityzmem, a raczej świadectwem braku wzajemnych kontaktów i nieufności podszytej ekonomiczną rywalizacją.

Kiedy Rzecki wraca z Węgier do Polski, w okolicach Krasnegostawu Żyd (być może opłacony przez Jana Mincla) udziela mu pomocy. „Nareszcie dał mi butelkę wybornego miodu, zaprowadził do gotowej już furmanki, lecz – ani chciał słuchać o żadnym wynagrodzeniu. – Ja bym się wstydził brać od takie osobe, co z migracje wraca – odpowiadał na wszystkie moje zaklęcia”. Żyd interesuje się tylko zakupem łupów wojennych – złotych dukatów – które, jak sądzi, Rzecki przywozi z Węgier. Podobne podejście reprezentuje stary Szlangbaum.

Chociaż nie lubię poszukiwania literackich „pierwowzorów”, dla starego Szlangbauma warto zrobić wyjątek. „Stary Szlangbaum – to postać rzeczywista; nazywał się Tenenbaum, a portret jego, kto chce, może oglądać w Księdze jubileuszowej «Kuriera Warszawskiego»” – pisał Ludwik Włodek[13]. Aron Tenenbaum był „dostawcą szarad kurierkowych” dla „Kuriera Warszawskiego”[14], do którego stale pisywał Prus, przez blisko czterdzieści lat, a pracował jako „odbiorca przysiąg w sądach”, czyli raczej nie miał wiele wspólnego z zamożnym właścicielem kantoru z Lalki.

Stary Szlangbaum, podobnie jak Tenenbaum, jest pięknym wspomnieniem o dawnej żydowskiej Warszawie; jednak największe znaczenie dla Wokulskiego ma Szuman, stanowiący – jak podkreśla Józef Bachórz za Zygmuntem Szweykowskim – swoiste przeciwieństwo Wokulskiego. Niegdyś romantyk i zakochany młodzieniec stał się zaciekłym pozytywistą i naukowcem amatorem. Wokulski zaś przeszedł podobną drogę, ale zaszedł dalej, znów stając się romantykiem[15]. Obu tych bohaterów cechuje samotność i wewnętrzne pęknięcie.

Obcość i wrogość

„To jest okropne, że Stach ma więcej zaufania do Żydów aniżeli do mnie…” – myśli Rzecki, który w toku powieści stopniowo nabywa antyżydowskie odruchy, dziwiąc się temu, że Wokulski dopuszcza Żydów do swojej założonej z polskimi arystokratami spółki do handlu z cesarstwem.

Chociaż autor Lalki w powieściach i felietonach krytykował u Żydów zacofanie i izolację, to „spod pióra Prusa wychodziły jednak przede wszystkim apele potępiające wszelkie formy prześladowania, dyskryminacji i ograniczeń, tak liczne w wielowiekowej historii Żydów europejskich”[16] – pisze Sandler. – „Bardzo często też Prus narzekał na wzajemną izolację i ignorancję, cechującą zarówno społeczeństwo polskie, jak i żydowskie, żyjące obok siebie i nieznające siebie nawzajem. Piętnował antysemityzm i przesądy antysemickie, między innymi oskarżenia o mordy rytualne i używanie krwi chrześcijańskiej do pieczenia macy, na co Rzecki uskarża się w Lalce”[17].

Warszawa w latach 70. XIX wieku, kiedy dzieje się akcja Lalki, liczyła około 350 tysięcy mieszkańców, a blisko 1/3 z nich stanowili Żydzi[18]. Wraz z dynamicznym wzrostem ludności miasta rosła też liczba obywateli wyznania mojżeszowego – było to wówczas największe ich skupisko na świecie. Po klęsce powstania styczniowego i uwłaszczeniu chłopów w zaborze rosyjskim, tak zwane „sprawy żydowskie” zajmowały coraz ważniejsze miejsce w publicystyce pozytywistów. „Perspektywa wielokulturowego i wielonarodowościowego społeczeństwa nie mieściła się w pojęciach europejskich XIX wieku, poza utopiami”[19] – zaznacza Sandler. Prus odnosił się entuzjastycznie do rodzącego się syjonizmu, a na ziemiach polskich widział przyszłość dla Żydów tylko w asymilacji. W Lalce znajdujemy liczne i złożone przedstawienia tych napięć oraz dwie, a nawet trzy wersje żydowskiej tożsamości: przywiązanie do tradycyjnej religijności i obyczajów; pełną asymilację do kultury polskiej; rozwiązanie pośrednie, polegające na udziale w polskim życiu gospodarczym przy oporze przed asymilacją.

Bohaterowie Lalki często mają problem z antysemityzmem – dotyczy on jednak przede wszystkim drobnomieszczańskich subiektów i urzędników, których wrogość wobec Żydów zapowiada przyszłe pogromy. Niechęć czy nieufność do Żydów jest powszechna i tylko Wokulski pozostaje całkiem od niej wolny. Co ciekawe, nie zabiera jednak otwarcie głosu w obronie Żydów, oświadczając na zebraniu z polskimi arystokratami i kupcami, że nie musi się tłumaczyć ze swoich interesów. To dlatego, jak podkreśla Bachórz, że mężczyźni w Lalce również w kontaktach osobistych od łzawych wyznań wolą szorstkie słowa, gesty i czyny: „starczy to, by okazać przyjaźń na przekór emfatycznym zwyczajom sentymentalno-romantycznym”[20].

Odkąd Henryk Szlangbaum staje się subiektem w magazynie Wokulskiego, inni subiekci natychmiast zaczynają wymieniać za jego plecami odpowiednio głośne antysemickie docinki. „– Zerwać z Żydami” – mówi Wokulskiemu subiekt Lisiecki. – „Bardzo dobrze robi szef wycofując się z tych parszywych stosunków. Nieraz aż wstyd wydawać reszty, tak pieniądze zalatują cebulą”. Narrator powieści wspomina o tym, że młody Szlangbaum był drobnym, zaniedbanym mężczyzną, co dodatkowo podkreślało antysemicki stereotyp. W końcu to on jednak przejmuje magazyn po Wokulskim – i wysyła jednego z nowych pracowników, Gutmorgena, by szpiegował Rzeckiego, kiedy ten po godzinach pracy układa swoje ukochane lalki w witrynie sklepu. Polacy spotykają Żydów w sądzie, przy pożyczaniu pieniędzy, jednak przeważnie obie grupy pozostają w oddaleniu od siebie. Większość Żydów mówi zniekształconą polszczyzną, a ich świat jest dla Polaków niepoznawalny; żyją „w kompletnej nieomal izolacji społeczno-kulturalnej”[21].

W zakończeniu powieści nad zwłokami Rzeckiego spotykają się oprócz Szlangbauma aferzysta Maruszewicz i drobny urzędnik Węgrowicz, jednak Szuman wygania ich z pokoju i ze zmarłym pozostaje tylko on i Ochocki. Szlangbaum zostaje postawiony w szeregu z powieściowymi „mętami”, jednak Prus nie wpisuje się tu w język antysemicki, gdyż sam Węgrowicz jest antysemitą. O ile bohaterowie zostają w pewien sposób uporządkowani, to raczej według pojmowanej przez Prusa „użyteczności” – i to w jej ponurej, pesymistycznej i autoironicznej interpretacji.

Nad zwłokami Rzeckiego spotykają się dwie grupy nieudanych romantyków i pozytywistów – ci pierwsi, Ochocki i Szuman, pozostają romantykami trochę wbrew woli, bierni, bezpłodni, przegrani, mimo prób udoskonalenia społeczeństwa, zaangażowania w postęp naukowy. Sam Rzecki wybrał inną dziedzinę twórczości, chcąc poprzez swój pamiętnik zapisać się w pamięci przyjaciół i czytelników. Ci drudzy – reprezentują życiowe instynkty: pożądanie przyjemności, kariery, pieniędzy, a zarazem z punktu widzenia społeczności są bierni, niemi, bezczynni; nie mogą być filarem silnego społeczeństwa.

Konflikt tożsamości

„Tak tedy — myślał Wokulski — zanosi się na walkę między Żydami postępowymi i zacofanymi o naszą skórę, a ja mam brać w niej udział jako sprzymierzeniec tych albo tamtych… Piękna rola!… Ach, jak mnie to nudzi i nuży…” – rozmyśla Wokulski, kiedy doktor Szuman przedstawia mu wizję walki dwóch stronnictw Żydów.

„Prus ukazuje patologię kondycji psychicznej samotnika Szumana, który znalazł się w rozpaczliwej sytuacji zasymilowanego do kultury polskiej Żyda. Już nie ma dla niego miejsca w społeczności żydowskiej, którą dawno opuścił, a wie, że nie będzie przez społeczeństwo polskie nigdy widziany inaczej niż jako Żyd”[22] – pisze Sandler. Podobna jest sytuacja młodego Szlangbauma, który po próbie spolonizowania się powraca jednak do oryginalnego żydowskiego nazwiska i tożsamości, obawiając się jako przechrzta odrzucenia przez oba środowiska. Szuman stara się odwieść Wokulskiego od projektu małżeństwa z panną Izabelą, wspominając też własną młodość, kiedy był narzeczonym panny z chrześcijańskiej rodziny, ale niechęć jej środowiska do małżeństwa z Żydem doprowadziła do tragedii.

Problem antysemityzmu nakłada się także na piętnowany w powieści brak polskiej przedsiębiorczości. „Mieszczanie i arystokracja oskarżają Żydów o opanowywanie handlu i finansów, ale nie okazują najmniejszej ochoty i jakiejkolwiek przedsiębiorczości, by podejmować aktywność w tych dziedzinach. Wokulski dowodzi, że w całym kraju nie znalazł się nikt poza Żydami, kto chciałby nabyć jego sklep oraz przejąć po nim kierownictwo spółki do handlu ze Wschodem, przynoszącej świetne dochody”[23] – zaznacza Sandler. Szuman zaczyna nawet mówić antysemickimi kliszami, kiedy stara się odrzucić resztki romantycznego języka i zaangażować się w bliżej nieokreślony postępowy projekt: „w interesie cywilizacji leży, ażeby kierunek spraw był w naszych rękach” – mówi Wokulskiemu.

„Powieść Prusa to interesujący dokument historycznej roli, jaką Żydzi odegrali w polskiej ekonomii (i w dziejach kraju kluczowego dla historii i doświadczenia Żydów)” – pisze Fredric Jameson, podkreślając, że osobność polskiego doświadczenia daje Lalce wyjątkowe miejsce na tle powieści europejskiej[24]. I dodaje: „jest to świat tak bardzo obcy zachodniemu doświadczeniu, że odbiorcy Prousta lub czytelnicy angielskiej powieści mogliby uznać taki obraz społeczeństwa za całkowicie niezrozumiały”[25].

U nas, panie – mówi Wokulskiemu stary Szlangbaum – niby u Żydów, jak się młodzi zejdą, to oni nie zajmują się, jak u państwo, tańcami, komplementami, ubiorami, głupstwami, ale oni albo robią rachunki, albo oglądają uczone książki, jeden przed drugim zdaje egzamin, albo rozwiązują sobie: szarady, rebusy, szachowe zadanie. U nas ciągle jest zajęty rozum i dlatego Żydzi mają rozum i dlatego, niech się pan nie obrazi, oni cały świat zawojują. U państwa wszystko się robi przez te sercowe gorączke i przez wojne, a u nas tylko przez mądrość i cierpliwość.

Przypisy:

[1] Wszystkie cytaty z Lalki podaję za wydaniem w Wolnych Lekturach, na podstawie wydania: Bolesław Prus, Lalka, przedmowa Henryk Markiewicz, Warszawa 1975; tekst dostępny w internecie: https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/lalka/, dostęp 19.05.2021 r.

[2] Tadeusz Budrewicz, Pogrzeb Bolesława Prusa, „Ruch Literacki” r. LVI, z. 4 (331)/2015, s. 370.

[3] Za: tamże, s. 358.

[4] Tamże, s. 372.

[5] Samuel Sandler, Żydzi i sprawy żydowskie w „Lalce” Bolesława Prusa, „Wiek XIX. Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza”, rok IX (LI) 2016, s. 168.

[6] Jacek Leociak, Żydzi (hasło) w: Leksykon „Lalki”, red. Agnieszka Bąbel i Alina Kowalczykowa, Warszawa 2011, s. 190.

[7] Tamże.

[8] Robert Szuchta, 1000 lat historii Żydów polskich. Podróż przez wieki, Warszawa 2015, s. 143.

[9] Agnieszka Żółkiewska, 8. Lata 1863-1918, w: Warsze-Warszawa. Żydzi w historii miasta 1414-2014, red. Paweł Fijałkowski, Wydawnictwo ŻIH, Warszawa 2020, s. 232.

[10] Jacek Leociak, Antysemityzm (hasło), w: Leksykon „Lalki”, dz. cyt., s. 11.

[11] Tamże, s. 12.

[12] S. Sandler, dz. cyt., s. 171.

[13] Za: Ludwik Bohdan Grzeniewski, Warszawa w „Lalce” Prusa, Warszawa 1965, s. 75.

[14] Określenie Aleksandra Kraushara. Za: tamże, s. 176.

[15] Józef Bachórz, Doktor Szuman w powieści Prusa, w: tegoż, Spotkania z „Lalką”, Gdańsk 2010, s. 165.

[16] S. Sandler, dz. cyt., s. 167.

[17] Tamże, s. 167-168.

[18] Tamże, s. 169. W 1882 r. dokładnie 127 917 osób. Za: A. Żółkiewska, dz. cyt., s. 216.

[19] S. Sandler, dz. cyt., s. 169.

[20] J. Bachórz, dz. cyt., s. 177.

[21] S. Sandler, dz. cyt., s. 171.

[22] Tamże, s. 176.

[23] Tamże, s. 170.

[24] Fredric Jameson, Zakochany biznesmen, tłum. Ryszard Koziołek, „Teksty Drugie” nr 1/2 (121-122), s. 276.

[25] Tamże, s. 267.