Aktualności

Irit Yakhnes – attaché ds. dyplomacji publicznej Ambasady Izraela, dyrektor ŻIH Monika Krawczyk, uczestnicy Akademii Letniej i pracownicy Działu Edukacji ŻIH. Fot. Marta Kuśmierz

Nauczyciele i edukatorzy przyjechali do nas z każdego krańca Polski – od Białegostoku po Nowy Sącz, od Lublina po Żary. Opowiadali o lokalnych projektach ratowania materialnego dziedzictwa Żydów w swoich miastach, które realizowali pomimo pandemii. Byli też tacy, których odkrycie opuszczonego cmentarza czy byłej synagogi skłoniło do większego zainteresowania się kulturą żydowską.

Przez 24 lata mojego życia nie miałem pojęcia o bliskim położeniu od mojego byłego gimnazjum w Serocku (ok 1-1,5 km) starego żydowskiego cmentarza. Praktycznie nikt się nim nie interesuje. Chciałbym dowiedzieć się, jak obudzić przeszłość oraz zachęcić mieszkańców do podzielenia się swoimi doświadczeniami z Żydami z Serocka, póki jeszcze mają szansę.

– Damian Sosnowski, kulturoznawca prowadzący korepetycje z matematyki

Uczestników Akademii Letniej powitali dyrektor Żydowskiego Instytutu Historycznego Monika Krawczyk oraz kierownik Działu Edukacji dr Bartosz Borys. – Dziś mniejszość żydowska w Polsce jest bardzo niewielka, ale wpływ Żydów na kulturę, literaturę i dziedzictwo materialne był ogromny. Żydzi w znaczącym stopniu ukształtowali dzieje Polski – powiedziała dyrektor ŻIH Monika Krawczyk. – Chcemy podzielić się z państwem wiedzą i dorobkiem ŻIH. Liczymy na to, że wiedzę tę zaniosą Państwo do społeczności lokalnych, w których działają.

Część szkoleniową rozpoczęła dr Agnieszka Witkowska-Krych przedstawieniem oferty edukacyjnej Żydowskiego Instytutu Historycznego, wyzwań i możliwości ich pokonania w czasie pandemii. Ze względu na ograniczenia funkcjonowania instytucji kultury, większość spotkań w ŻIH w ostatnim czasie odbywało się online, ale wszyscy niecierpliwie czekamy na możliwość spotkania na warsztatach i spacerach z uczniami i studentami. W ostatnim roku repertuar Działu Edukacji poszerzył się o zajęcia warsztatowe i wykłady w przestrzeni wystawy „Mała synagoga na Tłomackiem”, na której prezentujemy podstawowe wyposażenie tradycyjnej synagogi. Zwiedzający mogą zobaczyć ponad trzydzieści ocalonych z Zagłady zabytków pochodzących z polskich i niemieckich synagog. Pomimo troskliwej konserwacji niektóre obiekty noszą na sobie niezatarte ślady wojennych losów, zagłady żydowskich miast i szetli.

Edukatorka Olga Szymańska zaprezentowała wykorzystanie metody interpretacji dziedzictwa w przestrzeni wystawy stałej poświęconej konspiracyjnej grupy Oneg Szabat „Czego nie mogliśmy wykrzyczeć światu”. Pierwszym punktem każdego zwiedzania wystawy jest spotkanie w hallu ŻIH, czyli interpretacja dziedzictwa „w pigułce” – fenomenem jest bowiem podłoga, zniszczona w wyniku pożaru Wielkiej Synagogi na Tłomackiem 16 maja 1943 roku. Siedziba ŻIH nosi w sobie zarówno pamięć tych zniszczeń, jak i przedwojennego dziedzictwa kulturalnego i naukowego polskich Żydów. Gmach jest świadkiem historii oraz wyjątkowym miejscem na mapie Warszawy – przedwojennym ostańcem.

„Obraz getta warszawskiego w świadectwach wizualnych ze zbiorów ŻIH” to temat wystąpienia Agnieszki Kajczyk, kierowniczki Działu Dokumentacji Dziedzictwa. Uczestnicy obejrzeli unikatowe zdjęcia z kolekcji Instytutu, dowiedzieli się też, jak powstały i zostały przekazane do kolekcji Instytutu. Uwagę zwróciło kilka zdjęć, które uchwyciły dynamikę ulic warszawskiego getta, a zrobione zostały z wnętrza samochodu.

Więcej na temat wykorzystania zbiorów Instytutu opowiedzieli Marta Janiszewska-Stefanek z Archiwum oraz Krzysztof Czajka-Kalinowski z Działu Digitalizacji. Uczestnicy Akademii dowiedzieli się, jak korzystać ze zbiorów naszego Archiwum, w którym mogą znaleźć nie tylko dokumenty Podziemnego Archiwum Getta Warszawy, ale również księgi gmin żydowskich i relacje ocalałych z Holokaustu. Zobaczyli jak korzystać z portali Delet, Centralna Biblioteka Judaistyczna oraz Polski Słownik Judaistyczny w poszukiwaniu informacji o historii swoich miejscowości.

Bardzo dużo dowiedziałam się o pracy zespołu Oneg Szabat. Uważam, że ten wysiłek badaczy sprzed lat, podjęty w sytuacji ekstremalnej, może być wzorem dla współczesnych badaczy i dokumentalistów.

– Dorota Budzińska, nauczycielka języka polskiego z Dąbrowy Białostockiej

Drugi dzień Akademii Letniej 2021 rozpoczął wykład dr Eleonory Bergman poświęcony warszawskim synagogom na przestrzeni wieków. Dr Bergman opowiedziała o początkach osadnictwa Żydów w Warszawie, specyfice jurydyk oraz lokalizacji pierwszych synagog i cmentarza. Symbolicznym łącznikiem z przeszłością było miejsce, w którym słuchaliśmy tej opowieści – Błękitny Wieżowiec, w którym mieści się nasza sala wykładowa, znajduje się na miejscu Wielkiej Synagogi.

Temat dziedzictwa materialnego był również tematem prezentacji „Co o społeczności żydowskiej w mojej miejscowości mówi cmentarz?” Alicji Mroczkowskiej z Działu Dokumentacji Dziedzictwa. Wykład poświęcony był stanowi zachowania cmentarzy po II wojnie światowej oraz kontrowersji wokół wykorzystywania terenów kirkutów i samych macew. Alicja Mroczkowska przedstawiła też możliwości upamiętnienia żydowskich cmentarzy i opowiedziała o dobrych praktykach, w których sama brała udział, m.in. w Ochotniczym Hufcu Porządkowania Cmentarza Żydowskiego w Warszawie im. J. Rajnfelda.

Więcej o dobrych praktykach i zrealizowanych projektach upamiętnienia cmentarzy i synagog, a także sytuacji prawnej obiektów kultury materialnej polskich Żydów opowiedziała Dyrektor Żydowskiego Instytutu Historycznego, Monika Krawczyk. Pani Dyrektor zajmowała się tym tematem przez 15 lat jako Dyrektor Zarządzająca Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Słuchacze poruszeni byli szczególnie zestawieniem zdjęć cmentarzy z okresu przedwojennego, wojennych zniszczeń oraz zaniedbanych terenów. Celem wykładu było przekazanie, że nauczyciele i edukatorzy jako lokalni liderzy pamięci mają wpływ na zmianę swojego otoczenia i mogą, z pomocą odpowiednich instytucji, doprowadzić do godnego upamiętnienia cmentarza czy synagogi.

Opieka nad żydowskimi cmentarzami jest mi szczególnie bliska, dlatego, że od lat porządkuję cmentarz w Dąbrowie. Wiedza, zapał badawczy, poczucie misyjności pracy, etos, zaangażowanie emocjonalne prelegentów było naprawdę wyjątkowe. Po raz kolejny uświadomiłam sobie, jak ważna jest przeszłość, która współtworzy teraźniejszość i uczy mądrego kształtowania przyszłości.

– Dorota Budzińska

Na zakończenie drugiego dnia wysłuchaliśmy wykładu dr Agnieszki Żółkiewskiej z Działu Naukowego, historyczki literatury i tłumaczki literatury jidysz, pracującej obecnie nad losem artystów w getcie warszawskim. Wystąpienie było niepowtarzalną okazją do zapoznania się z wymagającą pracą badacza archiwów, która przypomina detektywistyczne dociekania, a jej efekt jest widoczny czasem po miesiącach czy latach. Doktor Żółkiewska opowiedziała o swoich udanych poszukiwaniach tożsamości malarza Beniamina Rozenfelda. Rozenfeld pracował w warszawskim Judenracie, przekazał grupie Oneg Szabat pięć swoich rysunków. Poległ w powstaniu warszawskim.

Trzeci dzień, 22 lipca, poświęciliśmy losom Żydów w getcie warszawskim, aby wprowadzić uczestników szkolenia w tematykę akcji likwidacyjnej. Tego dnia przypadała 79. rocznica rozpoczęcia wysiedlenia Żydów do obozu śmierci w Treblince, co upamiętniliśmy dziesiątym już Marszem Pamięci.

Pierwszy wykład wygłosiła kulturoznawczyni dr Agnieszka Witkowska-Krych, badająca losy sierot w getcie warszawskim oraz zajmująca się dokonaniami Janusza Korczaka. Chociaż to Stary Doktor jest najbardziej znanym opiekunem dzieci w getcie, warto wiedzieć, że na terenie warszawskiego getta były aż 23 sierocińce, domy dziennej opieki czy internaty. Wszystkich wychowanków i ich opiekunów spotkał latem 1942 roku podobny los. Dr Witkowska-Krych opowiedziała, z jakimi problemami musieli mierzyć się wszyscy, którzy chcieli dać dzieciom schronienie i ciepły posiłek. Nie poprzestawali jednak na tym – każda placówka miała program edukacyjny i kulturalny, a dzieci występowały w przedstawieniach teatralnych i brały udział w konkursach.

O wielkiej akcji likwidacyjnej w getcie warszawskim opowiedziała Marta Janczewska z Działu Naukowego, badaczka dokumentów Archiwum Ringelbluma. Wykład zaczął się od wprowadzenia w dzieje Akcji Reinhardt, w której wyniku od marca 1942 roku do listopada 1943 roku Niemcy zamordowali około 2 miliony polskich Żydów. Opowiadanie o „piekielnych dniach” nie było pozbawione tego, co najbardziej zbliża nas do przeżyć z tamtego czasu – oddania głosu tym, którzy prosili, by ziemia nie zakrywała ich krwi.

W drugiej części dnia uczestnicy Akademii Letniej dowiedzieli się o idei Marszu Pamięci 22 lipca, organizowanego przez Żydowski Instytut Historyczny od 2012 roku. Tegoroczny Marsz poświęcony był nauczycielkom i nauczycielom – grupie zawodowej, która do końca wierzyła w wartość edukacji, wiedzy i wychowania. Na koniec szkolenia zwiedzili jeszcze wystawę czasową „Gdzie jesteś? Rdz 3,9”, korzystając z systemu audioguide.

Podsumowanie Akademii Letniej 2021 i wręczenie dyplomów uświetnione zostało przemówieniem Irit Yakhnes – attaché ds. dyplomacji publicznej Ambasady Izraela. – Moja babcia zawsze mówi, że istnieją dwa zawody, które są darem bożym: bycie lekarzem oraz bycie nauczycielem lub wychowawcą. Oba niosą ze sobą wielkie poczucie misji i dużą odpowiedzialność. Naszym społecznym obowiązkiem, począwszy od domu, poprzez system edukacji, aż po poziom międzynarodowy, jest zapewnienie, by następne pokolenie posiadało wiedzę i zrozumienie, że oni również są odpowiedzialni za kształtowanie dyskursu na temat historii Żydów, a ich działania i słowa mają znaczenie i moc, tak by Zagłada nigdy więcej się nie powtórzyła. – powiedziała.

Tuż przed godziną 18:00 zjawiliśmy się przed pomnikiem Umschlagplatz, by razem z ponad 700 uczestnikami Marszu uhonorować pamięć zamordowanych w warszawskim getcie. Nieśliśmy złote wstążki pamięci z wypisanymi imionami polskich Żydów, by przywiązać je do płotu Ogrodu Krasińskich. Marsz Pamięci 22 lipca zakończył się przy ulicy Stare Nalewki, gdzie została ustawiona instalacja „Ławki” autorstwa architekta Jakuba Szczęsnego, nawiązująca do losów żydowskich nauczycieli i nauczycielek w getcie warszawskim. Na elementach instalacji możemy zobaczyć wystawę prezentującą biografie polskich i żydowskich nauczycieli. Na koniec wydarzenia artyści związani z Instytutem Mieczysława Weinberga: Maria Sławek (skrzypce), Ania Karpowicz (flet), Marta Grzywacz (głos), Krzysztof Kozłowski (syntezator) wykonali premierowy utwór elektroakustyczny „Nie zaszło u nas nic nowego”, skomponowany do Dziennika Abrahama Lewina – nauczyciela z warszawskiego getta.

Jak zawsze emocje i atmosfera towarzysząca bolesnej pamięci wpisanej w teraźniejszość była pełna zadumy, refleksji, a także radości, że zło w ostateczności zawsze przegra z dobrem. Pamięć jest najważniejsza, aby dobro zawsze wygrywało.

– Mariusz Madej, nauczyciel języka polskiego z liceum w Opolu